درگذشت هدایت تاج‌بخش، پدر علم تاکسیدرمی نوین

هدایت‌ تاج‌بخش، تاکسیدرمیست، زیست‌شناس، مجسمه‌ساز و استاد سابق دانشگاه بعداز ظهر چهارشنبه ۱۶شهریور۱۴۰۱، پس از دوره‌ای طولانی بیماری و چند روز بستری در بیمارستان درگذشت.

اگرچه درگذشت او در رسانه‌های رسمی ایران چندان بازخورد نداشت، اما فقدان او موجی از اندوه را در شبکه‌های اجتماعی علاقه‌مندان به حیات‌وحش خصوصا شاگردان پر تعداد او به وجود آورد. درباره او چه می‌دانیم؟

***

هدایت تاج‌بخش متولد ۱۳۱۹ در تهران بود و از دوران کودکی به همراه برادرش نورالله به شکار و طبیعت‌گردی مشغول بود. در همان دوران نوجوانی و در فاصله سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۵ به جمع‌آوری نمونه‌های جانوری برای دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران (پردیس کرج) پرداخت.

زمانی که پروفسور ابولکر، استاد زیست‌شناسی دانشگاه شیکاگو در سال ۱۳۳۹ قصد جمع‌آوری نمونه‌های جانوری از استان گیلان را داشت، هدایت بیست ساله به همراه برادرش نورالله او را همراهی کردند و پروفسور ابوالکر که استعداد و علاقه آن‌ها را دید، پیشنهاد کرد که برای ادامه تحصیل به شیکاگو بروند. این‌گونه بود که برادران تاجبخش به شیکاگو رفتند و در سال ۱۳۴۱ از رشته تاکسیدرمی فارغ‌التحصیل شدند. در همان سال به موسسه بین‌المللی «جونز» و سازمان جهانی گردشگری (wto) معرفی شدند و فعالیت خود را در بخش شکار و تاکسیدرمی آغاز کردند.

اگرچه از سال ۱۳۳۹ با کانون شکار ایران همکاری داشتند، اما در سال ۱۳۴۸ که به ایران بازگشتند همکاری خود را با این کانون که حالا به سازمان شکاربانی و نظارت برصید ارتقا یافته بود آغاز کردند. واحد تاکسیدرمی این سازمان به ریاست هدایت راه‌اندازی شد و نخستین تلاش‌هایشان برای راه‌اندازی موزه‌های تاریخ طبیعی استاندارد و آموزش تاکسیدرمی علمی آغاز شد.

یک سال بعد در ۱۳۴۹ اولین نمایشگاه تروفه‌های شکار برای موزه تاریخ طبیعی ایران را برگزار کردند و در سال ۱۳۵۰، هدایت به عضویت هیات ژوری جهانی شکار و صید از آسیا درآمد و همچنین به عنوان داور بین‌الملی شکار از آسیا انتخاب شد.

در علم مدیریت حیات‌وحش اصطلاح «تروفه»، به نمونه‌ای خاص و ویژه از یک جانور شکار شده گفته می‌شود که دارای ویژگی‌هایی همچون شاخ، دندان، ابعاد بدن بزرگتر از حد متوسط و عادی است. بخشی از شکارچیان تلاش دارند تا با صرف هزینه‌های گاه زیاد، این جانوران را در زیستگاه‌های خاص شکار کنند و پس از تاکسیدرمی، این نمونه‌ها را در نمایشگاه‌ها و مسابقات خارجی شرکت دهند. پولی که شکارچیان برای پروانه شکار این حیوانات پرداخت می‌کنند در حفاظت زیستگاه‌ها هزینه می‌شود. نمونه‌ها نیز گاهی کامل و گاهی تنها سر و‌گردن حیوان تاکسیدرمی می‌شوند. استانداردهای مربوط به تاکسیدرمی‌ها و مسابقات نیز توسط انجمن جهانی حفاظت حیات‌وحش و شکار (با نام مخفف CIC) تعیین می‌شود.

هدایت نیز که خود عضو CIC بود، موفق شد تا در سال ۱۳۵۳ اولین نمایشگاه بین‌المللی شکار C.I.C در تهران را راه‌اندازی کند. در همان سال نیز توانست رشته نخجیرداری را در نظام آموزش عالی ایران راه‌اندازی کند. علاوه بر این، آموزش رسمی تاکسیدرمی را در ایران آغاز کرد.

با انقلاب ایران و تغییر حکومت، تاجبخش‌ها نیز تا حدی منزوی شدند تا اینکه هدایت ترجیح به ادامه تحصیل داد و در سال ۱۳۶۳ بار دیگر به آمریکا رفت و در رشته «بافت‌شناسی حیوانات وحشی» مدرک دکترا گرفت و پس از آن نیز در تگزاس به آموزش تاکسیدرمی و موزه‌داری پرداخت.

اوایل دهه ۱۳۷۰ با بازگشت به ایران پیشنهاد راه‌اندازی یک موزه مدرن تاریخ طبیعی را به شهرداری برد که شهردار وقت، «غلامرضا کرباسچی» با آن موافقت کرد و در سال ۷۲ اولین بخش‌های «موزه آثار طبیعی و حیات‌وحش ایران» در محله دارآباد افتتاح شد. هدایت نیز به تدریس جانورشناسی در دانشگاه آزاد مشغول شد و رفته رفته نیز بر کار توسعه موزه نظارت داشت.

موزه دارآباد علاوه بر نمایشگاه، به بخش‌هایی همچون کتابخانه، سالن نمایش فیلم، انتشارات و کارگاه تاکسیدرمی مجهز بود و دانشجویان و علاقه‌مندان می‌توانستند جانوران وحشی را بشناسند و تاکسیدرمی بیاموزند. علاوه بر این جشنواره‌های متعددی همچون جشن‌های کودک و‌طبیعت، روز جهانی محیط‌زیست، روز جهانی تنوع زیستی و روز ملی یوزپلنگ آسیایی در موزه برگزار می‌شد. در حقیقت موزه دارآباد تبدیل به یکی از پاتوق‌های مهم علاقه‌مندان به طبیعت شد.

نورالله تاجبخش در سال ۱۳۹۹ درگذشت و هدایت نیز که به بیماری آلزایمر مبتلا شده بود، در چند سال پایانی عمر خود چندان در مجامع مربوط به حیات‌وحش و‌شکارچیان ظاهر نشد. با این‌حال محبوبیت او بین دانشجویان، کارشناسان و‌ متخصصان حیات‌وحش و شکارچیان و طبیعت‌دوستان پابرجا بود. مراسم تشییع پیکر او روز جمعه۱۷شهریور، در موزه دارآباد با حضور جمعی از دوستان قدیمی و‌ شاگردانش انجام شد و پیکرش در بهشت فاطمه گلندوک در لواسان به خاک سپرده شد.