سریال «خاتون» به نویسندگی و کارگردانی «تینا پاکروان»، پیش تولیدش را زمستان سال ۱۳۹۸ آغاز کرد و اواخر مرداد سال ۱۳۹۹، در رشت کلید خورد. مرداد سال ۱۴۰۰، پخش نیمفصل اول آن آغاز، و قسمت آخر سریال هم در تاریخ ۱۵فروردن۱۴۰۱ پخش شد. اما حدود ۸ ماه پس از پایان پخش سریال، در میانه خیزش «زن، زندگی، آزادی»، صحنه کوتاهی از این سریال مورد توجه قرار گرفت و همین اتفاق، برخی رسانههای اصولگرا وابسته به حکومت را، به واکنش واداشت تا به نقد و نکوهش محتوای این سریال بپردازند. سریالی که در زمان پخش، از گزند رسانههای تندرو جان سالم به در برده و حتی در مواردی تحسین شده بود، در فاصله ۹ ماه از پخش آخرین قسمتش، تبدیل به سریالی شد که مردم را دعوت به اعتراض میکند.
***
خاتون چگونه ساخته شد؟
۳تیر۱۳۹۹، اعلام شد که سریال «خاتون» پروانه ساخت گرفته است. سریال پاییز سال ۱۳۹۸ به «شورای پروانه ساخت آثار غیرسینمایی» ارائه شده بود و در آذر این سال هم، شایعه شد که فیلمنامه در شورا رد شده است که در تاریخ ۲۰آذر، «بهمن حبشی»، مدیرکل نظارت بر تولید سازمان سینمایی در گفتوگو با «خبرآنلاین»، این که فیلمنامه «خاتون» رد شده را کذب دانست و گفت فیلمنامه این سریال در مرحله بررسی است.
در نهایت، پیش تولید «خاتون» از اواخر سال ۱۳۹۸ شروع شد که بالطبع به دلیل شیوع ویروس کرونا با چالشهایی مواجه شد، ولی در نهایت پس از دریافت پروانه ساخت، اواخر تابستان سال ۱۳۹۹ تولید سریال در شهر رشت آغاز شد؛ ۳۰ تیر۱۴۰۰ از «ساترا» مجوز پخش گرفت و پخش سریال هم از ۱۸مرداد در پلتفرم «نماوا» آغاز شد.
سریال به دلیل حضور بازیگران مطرحی چون «مهران مدیری»، «اشکان خطیبی»، «نگار جواهریان»، «بابک حمیدیان» و ... و همراهی عوامل شاخصی مثل «کیهان کلهر» (آهنگساز) و «هومن بهمنش» (فیلمبردار)، از همان قسمت اول مورد توجه گرفت و تبدیل به یکی از محبوبترین سریالهای شبکه خانگی نمایش شد.
داستان «خاتون» در اواخر حکومت رضا شاه اتفاق میافتد، زمانی که ایران هم درگیر ماجراهای مربوط به جنگ جهانی دوم میشود و در این مقطع روسها وارد کشور میشوند و.... . اینکه بستر روایی سریال «خاتون» مربوط به زمانی است که روسها ایران را اشغال میکنند و گروهی وطنپرست هم میخواهند مقابل این اشغال ایستادگی کنند، کافی بود تا اعتراضاتی حکومتی مطرح شود و موضوع به لحاظ امنیتی هم حساس شود. هر چند در زمان پخش سریال، خبرگزاری «تسنیم» وابسته به سپاه پاسداران از جمله رسانههایی بود که نقدی مثبت نوشت. تسنیم در تاریخ ۱آبان۱۴۰۰، با انتشار نقدی، از اینکه در این سریال نشان داده شده که دولت رضا شاه «فقط روی کاغذ قدرت دارد» تجلیل کرد، و طبق قاعده اثر هنری و هنرمندی که همراهی «تسنیم» را داشته باشد، نباید مورد هجمه امنیتی قرار بگیرد، اما ماجرا اینگونه پیش نرفت.
نگویید روسها، بگویید متفقین
«محمدحسن شانهساز»، مدیرعامل نماوا در نشست «پیرامون حوزه صوت و تصویر فراگیر»، که در روز ۲۰اردیبهشت۱۴۰۱ در روز دوم نمایشگاه «اینوتکس» برگزار میشد، گفت: «به ما گفتند چرا در خاتون گفتید روسها از شمال وارد ایران شدند؟ باید میگفتید متفقها! ما که نمیتوانیم تاریخ را عوض کنیم؛ تاریخ را که نمیشود تحریف کرد.»
در این نشست، «سعید مقیسه»، رییس «ساترا» هم حضور داشت، اما این اظهار نظر مدیر نماوا چند ماه بعد گریبانگیر او و سایت نماوا شد.
روز ۶مرداد۱۴۰۱،این سخنان شانهساز بازنشر شد و مورد توجه قرار گرفت. این باعث شد تا روابط عمومی سایت «نماوا» روز ۷مرداد توضیحاتی را منتشر کند: «پیرو خبر منتشر شده با تیتر "تذکر عجیب صداوسیما به خاتون"، روابط عمومی نماوا توضیح زیر را ارائه میکند: این گفتوگو یک سال پیش انجام شده و در توضیح چالشهای آن دوران با مدیریت وقت سازمان ساترا بوده است. لازم به ذکر است این سریال بدون حذف نام روسیه پخش شد و هماکنون هم در پلتفرم نماوا در دسترس عموم است.»
البته اصل سخنان شانهساز همانطور که گفته شد، مربوط به کمتر از سه ماه قبل بود، نه یک سال پیش، و درست که نام روسیه از سریال چندان حذف نشد، ولی این خواسته «ساترا» باعث شده تا در شیوه اطلاع رسانی اخبار مربوط به سریال و خلاصه داستان آن، به جای «روسها» از کلمه «متفقین» استفاده شود.
گفتن واقعیت حتی درباره گذشته روسها هم ظاهرا ممنوع است. چندی پیش هم «افشین هاشمی»، کارگردان سریال «شبکه مخفی زنان» گفته بود که اسم «استالین» از موارد سانسور است.
اما چندی بعد از نشست یا در واقع مناظره مدیرعامل نماوا و مدیر ساترا در نمایشگاه اینوتکس در روز ۹خرداد، کانال مجله تخصصی «پیوست» که رسانه صاحب نامی در زمینه تکنولوژی و فضای مجازی است، اعلام کرد ساترا مجوز دو پلتفرم «فیلیمو» و «نماوا» را باطل کرده، اما هنوز به آنها ابلاغ نکرده است.
این خبر جنجالی به پا کرد و حتی مدیر ساترا در گفتوگو با «تسنیم» احتمال لغو مجوز این دو پلتفرم مهم پخش ویدیو را رد نکرد، اما در نهایت با پادرمیانی و رایزنیهای پشت پرده همیشگی مربوط به این قبیل مسائل، نماوا و فیلیمو به فعالیت خود ادامه دادند.
اولین توقف خاتون
اما پیش از این ماجراها، اولین حاشیهای که برای «خاتون» رخ داد، توقف پخش سریال پس از قسمت هشتم بود. در حالی که پیشتر اعلام شده بود که این یک سریال ۱۵ قسمتی است و بناست در یک فصل پیوسته پخش شود، قسمت نهم پخش نشد. خبرهای غیر رسمی حکایت از توقیف سریال را داشتند.
قسمت هشتم سریال به طرز قابل توجهی کوتاهتر از بقیه قسمتها بود و بعد از آن هم توقف پیش آمد. برای مدتی توضیح روشنی ارائه نشد و در فضای مجازی صحبت از سانسور و توقیف سریال مطرح شد، تا اینکه در تاریخ ۱۴آبان، روابط عمومی «نماوا» به نقل از «علی اسدزاده»، تهیهکننده سریال خاتون نوشت که دلیل وقفه پیش آمده، توقف تصویربرداری سریال به دلیل مبتلا شدن تعدادی از بازیگران اصلی سریال به ویروس کرونا است، و تصمیم بر این شد که این هشت قسمت، نیم فصل اول فرض شود و پخش ادامه سریال به عنوان نیم فصل دوم، از دی۱۴۰۰ از سر گرفته میشود.
البته فاصله طولانی توقف سریال تا توضیح تهیهکننده باعث شد گمانهزنیهایی مطرح شود، از جمله اینکه سریال با ممیزی و سانسور بسیار دست و پنجه نرم میکند. هرچند در فضای مجازی اعتراضاتی هم مطرح شد مبنی بر اینکه دلیل این کار، ناگزیر کردن مخاطبان گسترده این سریال است که آبونمان سه ماههای که برای دیدن این سریال تهیه کردند را دوباره تمدید کنند. به هر روی، سریال به جای ۱۵ قسمت در ۲۳ قسمت پخش شد.
وقتی نشانهها در پاییز جان دیگری گرفتند
همانطور که گفته شد، داستان سریال در دوران جنگ جهانی دوم و پایان حکومت رضا شاه روایت میشد و تصویر پادشاه وابسته و نامقتدر از این این چهره مهم تاریخ معاصر نشان میداد، اما این برای رستگار شدن سریال کافی نبود. «خاتون» تلاش داشت با تمرکز بر شخصیت قدرتمند و آزادیخواه شخصیت «خاتون»، تا جای ممکن به شکلی دوران پهلوی اول را روایت نکند که با توقیف مواجه شود، و در نهایت دوشنبه ۱۵فروردین۱۴۰۱، آخرین قسمت سریال پخش شد.
اما بعد از آغاز خیزش «زن، زندگی، آزادی»، مفاهیم و نشانهها تغییراتی بنیادینی کردند. در ابعادی کوچکتر در سال ۱۳۸۸ اتفاق مشابهی افتاد، مثلا رنگ سبز که رنگ ماه محرم و رنگ به اصطلاح خانواده امامان مکتب شیعه بود، تبدیل به نماد اعتراضی شد و داشتن دستبند سبز یا شال سبز، معنای متفاوت از آن روایت مذهبی-هیاتی پیشین خود پیدا کرد و حتی یک دستبند سبز میتوانست دردسرهای جدی امنیتی ایجاد کند.
در سریالهایی که در شبکه خانگی زیر تمام فشارهای ممیزی «ساترا» ساخته میشود هم نکاتی بود که در جریان اعتراضات اخیر ایران معنای دیگری پیدا کردند و در این میان، رسانههای حکومتی و پروندهساز مثل روزنامه «کیهان» یا سایت «مشرق نیوز»، حتی از خیر سریالهای که پخش آنها به اتمام رسید، نگذشتند و با رویکرد امنیتی شدیدتر از آنچه در «ساترا» برای سریالها اعمال میشود، مطالبی نوشته شد.
سریال خاتون از زندگی خصوصی شخصیت اصلی(خاتون، با بازی نگار جواهریان) و همسرش ( سرگرد شیرزاد ملک، با بازی اشکان خطیبی) آغاز میشود. خاتون دوستان روشنفکری دارد که فعالیت سیاسی علیه روسها و حکومت انجام میدهند و شیرزاد ارتشی است و باید با آنها مقابله کند.
در سکانس مهمی کُمیسر روس(بابک حمیدیان)، شیرزاد و سربازانش را مجبور میکند که به معترضان تیراندازی کنند و چند نفری کشته میشوند. بعد از این اتفاق، سکانسی وجود دارد که خاتون به شیرزاد به عنوان ارتشی میتازد و میگوید «وقتی اون عوضی[کمیسر روسی] دستور حمله داد باید یه گلوله تو مغز اون شلیک میکردی، باید سربازات رو جلوی اون ردیف میکردی، نباید میذاشتی جوونای دسته گل مردم رو به گلوله ببندن.»
این صحنه در میانه اعتراضات، به عنوان مصداقی از وضعیت فعلی ترند و در فضای مجازی دست به دست شد، و این باعث شد که نویسنده روزنامه «کیهان» دست به کار شود و مطلب مفصلی درباره سریال «خاتون» بنویسد.
در روز ۱۲دی۱۴۰۱، در مطلبی تحت عنوان «نسبت سریال "خاتون" با آشوب های ۱۴۰۱»، روزنامه «کیهان» مدعی میشد که سازندگان «خاتون» با یک «نقطهزنی» دقیق، طوری داستان را روایت کردند که برخلاف بسترش که سال ۱۳۲۰ است، مربوط به اتفاقات روز باشد و چند مثال برای ادعای خودش میآورد و مهمترین مصداق را، صحنه هجوم مردم به دفتر کنسولی روسیه میداند: «عزم مردم برای تسخیر کنسولگری روس تشدید میشود و شیرزاد فریاد میزند: "اگر یک نفر پایش را جلو بگذارد شلیک میکنم." یکی از مبارزان فریاد میزند: "ببیند ارتش ایران را که حاضر است به خاطر حفاظت از دشمن، به مردم خودش شلیک کند."
کاراکتر معترض دیگری در این سکانس رو به سرهنگ شیرزاد میگوید: «نباید روی مردم خودت اسلحه بکشی.» سریال روی موضوع همراهی ارتش با معترضان پسا شهریور ۱۳۲۰، سکانسهای نمایشی ویژهای را طراحی کرده است....» و بعد با ارجاع به این صحنه در این رسانه وابسته حکومتی، این موضوع مطرح شده که «خاتون اثری برای بازخوانی وضعیتهای ملتهب اخیر است و هیچ ارتباطی به روایت ورود متفقین به ایران ندارد.... و رویکردهای ضد روس سریال در حالی قسمت به قسمت تشدید میشود، که کشورمان در شرایط کنونی از متحدان استراتژیک روسیه به شمار میآید.»
«کیهان» علنا میگوید چون روسیه دوست جمهوری اسلامی است، پس باید تاریخ را در حین تولید محتواهای مربوطه سانسور کنیم و یا تغییر دهیم. رسانه وابسته به جمهوری اسلامی به دلیل دوستی امروز حاکمیت با روسیه، برتابنده نگاه منتقدانه به روسیه کمونیستی دوران استالین هم نیست.
این مطلب مفصل را، وبگاه «مشرق نیوز» عینا منتشر کرد، با این تفاوت که تمام مثالهایی که در «کیهان» نوشته شده بود را، از داخل سریال به شکل ویدیوهای کوتاه ضمیه کرد تا مخاطب با خواندن متن و دیدن بخشهایی که به آنها ارجاع شده، بهتر فهوای مدنظر کیهان را درک کند.
نقش سریالها در اعتراضات اخیر ایران
روزنامه «کیهان» در سلسله مطالبی تحت عنوان «بررسی سریالهای شبکه نمایش خانگی»، شروع به بررسی امنیتی این سریالها کرده و تاکنون چهار مورد را از این منظر بررسی کرده. اولین مطلب درباره سریال «شبکه مخفی زنان» و ارتباطش با اعتراضات اخیر بود. جالب اینکه در حرکتی هماهنگ، «مشرق نیوز» هم سلسه مطالبی با عنوان «بررسی نقش پلتفرمها در اغتشاشات اخیر»، حرکت مشابهای را انجام میدهد که گاهی اوقات مثل مطلب فوق، بازنشر متنهایی است که در «کیهان» چاپ شده است. مشرق نیوز تاکنون ۱۳ مورد را به ادعای خودش بررسی کرده است.
تولیدکنندگان خاتون و سایت نماوا به ادعاهای عجیب «کیهان» واکنشی نشان ندادهاند. پخش سریال ۹ ماه پیش تمام شده و اینگونه پیش کشیدن سریالی که مخاطبان اصلیاش آن را دیدهاند هم، در نوع خود عجیب است. البته که «کیهان» احتمالا باعث شده تا مخاطبان جدید بسیاری به سراغ این سریال بروند، اما سویه تاریک ماجرا آنجاست که در این سالها، فشار امنیتی در ممیزی و سانسور آثار هنری عملا حلقه فعالیت هنری را بسیار تنگ کرده است. بسیاری از هنرمندان که با این شرایط کار کردند و خواستند حرفی بزنند، یا از ادامه بازماندند و یا مثل سریال «خاتون»، با شیوه یکی به نعل و یکی به میخ پیش رفتند.
از زمان آغاز خیزش «زن، زندگی، آزادی» به بعد، همان اندازه که بخش عمده معترضان آثار هنری و رویدادهای فرهنگی مجوزدار را فاقد ارزش دیدن و شنیدن و خواندن میدانند، به همان اندازه هم فشار سانسور بیشتر خواهد شد. کما اینکه سریال در حال پخش «شبکه مخفی زنان» که با فیلمنامه مجوزدار ساخته شده و هر قسمت هم پلان به پلان توسط ساترا بررسی و البته ممیزی میشود هم، دچار مشکل شده و پخش آن متوقف شده است.
پرسش اساسی این است که با این میزان فشار سانسور، آیا اصلا کسی -حتی خودیهای جمهوری اسلامی- میتواند سریالی بسازد که حتی فقط بخش خیلی کوچکی از حقیقت زندگیهای معمولی را تصویر کند؟ حالا سریال تاریخی و سیاسی و منتقدانه پیشکش. به عنوان نمونه، احتمالا دیگر در هیچ فیلم و سریالی صحنه «کتلت» یا «سبزی پلو با ماهی» خوردن وجود نخواهد داشت.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر