در آغاز این هفته به دلیل بازداشت تعداد زیادی از پیروان آیین «یاری» (اهل حق) که قرار بود در مقابل ساختمان مجلس شورای اسلامی تجمع کنند، بازهم نام این اقلیت مذهبی در رسانه‌های کُردی و فارسی زبان ایران مطرح شد. آیینی که با وجود قدمت 700ساله و گستردگی پیروانش در مناطق مختلف کشور، شاید برای بسیاری از ایرانیان هنوز ناشناخته باشد یا دست کم، شناخت درستی از آن نداشته باشند.
در بسیاری از موارد، «اهل حق» با «دراویش» یکی انگاشته می‌شوند و یا گاه با نام‌هایی مانند «علی الهی» یا «شیطان پرست» مورد خطاب قرار می‌گیرند. مقایسه و نام‌هایی که نه تنها مورد پسند خود آن‌ها نیست، بلکه تصویر نادرستی را هم از پیروان آن در سطح جامعه به وجود می‌آورد. به نظر می‌رسد اشتراکات عرفانی، قایل بودن ذات خدایی برای «علی بن ابیطالب» و لعن نکردن «شیطان» در این مذهب دلیل چنین مقایسه و نام گذاری‌هایی بوده است.
اما نام اصلی این آیین چیست و قدمت آن به چه دوره‌ایی باز می‌گردد؟
«یاری» نامی است که در متون مقدس این آیین به کار برده شده است و پیروان آن «یارسان» مورد خطاب قرار می‌گیرند. «یار» در زبان‌های کُردی و فارسی به معنی دوست و صحابه و «سان» در زبان کُردی گورانی به معنی «سلطان» است. «اهل حق» و «طایفه» نام‌های متداول دیگری برای این مذهب هستند که اولی بیشتر در بین مردم فارس زبان و دومی در بین کُردها رایج است.
هر چند تعدادی از پژوهش‌گران که تحقیقاتی را در مورد این آیین داشته‌اند، ریشه باورهای یارسان را منتسب به ادیان باستانی «مهرپرستی، زرتشتی، مزدکی و مانوی» و حتی «بودایی» می‌دانند. این نظر با توجه به اعتقاد پیروان آن به تناسخ و انسان‌خدایی، تقدس نور و سجده به خورشید، هم‌چنین باور به حلول روح در جسمی دیگر پس از مرگ شکل گرفته است. اما در واقع آیین یاری به شکلی که ما امروز می‌شناسیم در قرن هفتم هجری قمری از سوی شخصی به نام «شیخ اسحاق برزنجه‌ایی» در منطقه «پردیور» در «هورامان» کردستان بنیان‌گذاری شده است.
«پرد» در زبان کُردی گورانی به معنی پل و «ور» نیز به معنی سمت و سو است. «ور» در تعبیری دیگر به خورشید و نور هم معنی شده است. «هورامان» که در زبان فارسی «اورامانات» خوانده می‌شود، منطقه‌ای است در کردستان که بخشی از آن در ایران و بخش دیگرش در عراق قرار دارد. هورامان در ایران نیز بین دو استان کرمانشاه و کردستان قرار دارد.
در حال حاضر آرامگاه «شیخ اسحاق» که در زبان کُردی به او «سلطان سهاک» می‌گویند و در بین یارسان به «سلطان حقیقت» معروف است، در همین محل قرار دارد و قبله‌گاه ظاهری پیروان این دین به شمار می‌رود. کوهستان «دالاهو» در استان کرمانشاه مقدس‌ترین و پر راز و رمزترین مکان در جهان نزد آن‌ها است. روستاهای «گره‌بان» در شهرستان هرسین و «جیحون آباد» در شهرستان صحنه (هر دو در استان کرمانشاه) از دیگرمکان‌های مورد احترام گروه‌هایی از یارسان هستند.
مجموعه‌ای از گفتارهای سلطان اسحاق و تعداد دیگری از بزرگان اهل حق در کتابی به نام «دفترحقیقت» یا «کلام سرانجام» گردآوری شده است. این گفتار در قالب شعر و به زبان کُردی گورانی نوشته شده‌اند. اما ترجمه‌ای از این مجموعه به زبان ترکی نیز وجود دارد که مختص قرائت در جمع پیروان ترک زبان این آیین است.
ارکان دین یاری، آن‌گونه که در کتاب مقدس آن‌ها آمده و همواره از سوی یارسان مورد تاکید قرار می‌گیرد، چهار اصل «پاکی»، «راستی»، «نیستی» و« ردا» است. به این معنی که باید ظاهر و باطن یک فرد اهل حق از هر نظر پاک باشد، در راه راستی و نیکی قدم بردارد، صفات نکوهیده، کبر و غرور را از خود دور سازد و بردباری، فروتنی و فداکاری را پیشه کند.
یارسان بنا بر اعتقادی که در میان آن‌ها وجود دارد و از آن به عنوان «سر مگو» (راز سرپوشیده) نام برده می‌شود، برای دین خود تبلیغ نمی‌کنند و بر این باورند که نباید درباره اعتقادات خود با هر کسی و درهر جایی سخن گفت. آن‌ها هم‌چنین اجازه ندارند کتاب‌های دینی خود را در اختیار افرادی غیر از هم‌کیشان خود قرار دهند. عده‌ای دلیل این امر را ترس از قضاوت‌های نادرست و تحت آزار و سرکوب قرار گرفتن در طول دوره‌های مختلف تاریخی از سوی حاکمان و همسایگان مسلمان تندرو و متعصب می‌دانند.
اساس آیین یاری بر فلسفه تناسخ استوار است؛ یعنی معتقدند روح انسان پس از مرگ نه به بهشت می‌رود و نه جهنم، بلکه در جسمی دیگر منزل می‌کند و باز متولد می شود. بنابر آن‌چه در متون مذهبی آن‌ها آمده، روح انسان هزار و یک قالب یا جامه عوض می‌کند و با گردش در جامه‌های مختلف، جزای اعمال گذشته خود را می‌بیند. این جابه‌جایی روح را در اصطلاح، یارسان «دونادون» می‌گویند و همین اعتقاد اصل مشترک این دین با «بودیسم» است.
هم‌چنین می‌توان نقطه اشتراک‌هایی میان اهل حق با ادیان ابراهیمی «اسلام، مسیحی و یهودی» یافت. ضمن این‌که در گفتار و اشعار بزرگان یارسان بنابراصل تناسخ، گفته شده که آن‌ها در دوره‌های مختلف در جامه پیامبرانی چون «زرتشت، موسی، عیسی، محمد، ایوب و...» و نیز تعدادی از خلفای راشدین و امامان شیعه مانند «عمر بن الخطاب، علی بن ابیطالب، حسین بن علی، علی بن موسی الرضا و...» ظهور کرده‌اند.
در این میان، نزد یارسان ارادت خاصی نسبت به علی بنابیطالب وجود دارد و او را دارای ذات خدایی و جلوه واقعی حضرت حق می‌دانند. از همین روست که گاه به آن‌ها «علی اللهی» نیز گفته می‌شود. اما در واقع اهل حق، علی را خدا نمی‌دانند بلکه معتقد به ظهورات مختلف و متدرج خدا هستند و ظهور کامل‌تر آن را در شخص علی می‌دانند.
هر چند طی سال‌های اخیر برخی از رهبران مذهبی گروه‌هایی از یارسان پیروان خود را به خواندن نماز و گرفتن روزه به سبک شیعیان توصیه کرده و یا دست کم انجام این فرایض را بدون مانع دانسته‌اند، اما در آیین یاری چنین دستورهای مشابه آن‌چه در اسلام آمده، وجود ندارد. یارسان به جای نماز، نیاز (نذر) می‌کنند و روزه آن‌ها در چله زمستان کُردی (متغیر در ایام آبان ماه شمسی) به مدت سه روز است.
«تبور» ساز عرفانی و مقدس اهل حق است که در مراسم‌های دینی نواخته می‌شود. به صورت سنتی، زنان حق نشستن در جمع‌های مذهبی که به آن‌ها «جم» گفته می‌شود را ندارند. اما گروهی از یارسان به تازگی این منع را در مورد حضور زنان در جم برداشته‌اند. این گروه هم‌چنین داشتن شارب «سبیل» برای مردان یارسان که از دستورات یاری است را واجب نمی‌دانند.
یاری مانند دیگر ادیان، در طول زمان شاخه‌های جدیدی پیدا کرده است؛ از جمله اضافه شدن چهار خاندان به خاندان‌های هفت گانه‌ای که در زمان سلطان اسحاق پایه‌گذاری شده بودند. در حال حاضر 11خاندان اهل حق عبارت هستند از«حاج ویسی»، «یادگاری»، «میرسور»، «شاه ابراهیمی»، «خاموشی»، «عالی قلندری»، «مصطفایی»،« ذوالنوری»، «آتش بیگی»، «شاه حیاسی» و «بابا حیدری».
تمامی این خاندان‌ها هر چند بر سر اصول یاری توافق دارند، اما لزوما در انجام مراسم و مناسک خود یکسان عمل نمی‌کنند. حتی در بین آن‌ها در مورد اعتقاد به استقلال یاری از ادیان دیگر یا معرفی آن به عنوان شاخه‌ای از اسلام و شیعه، اختلاف نظرهای جدی وجود دارد.
یارسان در چه مناطقی زندگی می‌کنند و جمعیت آن‌ها چقدر است؟
اگر بخواهیم جغرافیایی برای مردم اهل حق ترسیم کنیم باید مرکزیت آن را در بخش «گوران» از توابع شهرستان «دالاهو» در استان کرمانشاه قرار دهیم. در قدیم بیش‌ترپیروان آیین یاری از طایفه‌های کُرد گوران بوده‌اند و به دلیل وجود مکان‌های مقدس و قبرهای بزرگان یارسان، این منطقه از ارزش و جایگاه خاصی در بین تمامی مردم اهل حق برخوردار است.
افزون بر شهرستان دالاهو(کرند) و صحنه با جمعیت غالب، کرمانشاه، سرپل ذهاب، قصرشیرین، کنگاور و هرسین در استان کرمانشاه و کلاردشت، هشتگرد و رودهن از جمله شهرهایی هستند که جمعیت قابل توجهی از پیروان این آیین را در خود جای داده‌اند. بخش‌هایی از لکستان، لرستان، آذربایجان و شمال ایران، و نیز در شهرهای همدان، قزوین، کرج و تهران گروه‌هایی از یارسان به شکل جمع‌های متمرکز، سکونت دارند.
خارج از مرزهای ایران، در کردستان عراق هم شاهد حضور شمار زیادی از مردم اهل حق هستیم که در آنجا با نام «کاکه‌ای» شناخته می‌شوند. در ترکیه و سوریه «علویان» دارای نزدیکی بسیار زیادی با یارسان هستند. اقلیتی با نام «ایزدی» در کردستان عراق و «دروزی» در کشور لبنان وجود دارند که عقایدشان به هم شبیه است.
هر چند هیچ آمار دقیقی از جمعیت مردم اهل حق در ایران وجود ندارد اما در منابع مختلف، جمعیت پیروان این آیین بین دو و نیم تا سه میلیون نفر تخمین زده شده است. در مورد دیگر کشورهای جهان با توجه به تعدد و اختلاف اسامی مذاهبی که با «یاری» یکی انگاشته می‌شوند، حتی آمارهای تخمینی هم در دسترس نیست.
مطالبات و اعتراضات یارسان
انکارهویت مذهبی یارسان، توهین به مقدسات آن‌ها و پایمال کردن حقوق‌شان در ایران موضوع جدیدی نیست. دست کم از زمان شکل گیری جمهوری اسلامی تا کنون هیچ‌گاه این آیین، چه به عنوان یک دین مستقل و چه حتی شاخه‌ای از اسلام و شیعه، به رسمیت شناخته نشده است. در اصول ۱۲ و ۱۳ قانون اساسی، آن جا که از مذاهب اسلامی و ادیان توحیدی به عنوان تنها اقلیت‌های رسمی در ایران نام برده شده، هیچ اشاره‌ای به اهل حق نشده است.
گنجاندن نام آیین یاری به عنوان یک اقلیت رسمی در قانون اساسی، نخستین درخواست جامعه یارسان از حکومت ایران است. این را «سیاوش حیاتی»، سخن‌گوی «مجمع مشورتی فعالان مدنی یارسان» که روز یک شنبه ۲۸ مهرماه با علی لاریجانی، رییس مجلس شورای اسلامی دیدار کرده است، می‌گوید.
این دیدارعصرهمان روزی انجام شد که به دعوت این مجمع مشورتی، قرار بود تجمعی اعتراضی به شکل مسالمت آمیز در مقابل ساختمان مجلس شورای اسلامی در تهران برگزار شود. اما یک شب پیش از این تاریخ، نهادهای حکومتی با چند تن از اعضای مجمع مشورتی تماس گرفته و در برابر قول مساعد برای انجام یک دیداربین نمایندگان یارسان با رییس مجلس، از آن‌ها خواسته می‌شود تجمع را لغو کنند.
سیاوش حیاتی در این باره می‌گوید: «هرچند ما برای نشان دادن حسن نیت خود تصمیم به لغو تجمع گرفتیم اما فرصت کافی برای اطلاع رسانی در اختیار نداشتیم. بنابراین، در موعد مقرر در محل حاضر شدیم تا خبر لغو آن را به کسانی که برای شرکت در تجمع می‌آیند، اعلام کنیم. اما در زمان حضورمان مقابل ساختمان مجلس، با وجود توافقی که شب قبل مبنی بر برگزار نشدن این برنامه اعتراضی کرده بودیم، با یک فضای امنیتی شدید و حضور گسترده نیروهای انتظامی روبه‌رو شدیم.
متاسفانه تعداد زیادی از یاران ما پیش از این‌که مقابل درب مجلس حاضر شوند، تا ما بخواهیم خبر لغو مراسم را به اطلاع آن‌ها برسانیم، هنگام خروج از ایستگاه‌های مترو و یا در خیابان‌های اطراف بهارستان بازداشت شدند. اگرچه خوش‌بختانه با وساطت افرادی از مجلس و شخص آقای لاریجانی، تمامی بازداشت شدگان که تعداد آن‌ها نزدیک به یک‌صد نفر بود، تا پایان همان روز آزاد شدند. اما به راستی توقع چنین برخوردی را از سوی نیروی انتظامی نداشتیم».
چهارماه پیش‌ترهم صدها نفر از پیروان آیین یاری در تاریخ ۱۹خرداد ماه تجمعی اعتراضی را در مقابل استانداری کرمانشاه برگزار کرده بودند. اعتراض‌های اخیر جامعه یارسان به دنبال خودسوزی دو تن از پیروان این آیین در مقابل فرمانداری همدان اوج گرفت.
«حسن رضوی» و «نیک‌مراد طاهری» به ترتیب در روزهای ۱۴ و ۱۵ خرداد در اعتراض به اقدام مسولان زندان در تراشیدن سبیل یکی از زندانیان اهل حق که از دید یارسان توهین به نماد آیینی آن‌ها محسوب می‌شود، اقدام به خودسوزی کردند.
نزدیک به دو ماه بعد، «محمد قنبری» از یارسانی‌های ترک زبان نیز در اقدامی مشابه، این بار در مقابل ساختمان مجلس شورای سلامی در تهران خود را به آتش کشید.
پیش از این نیز تراشیدن اجباری سبیل یک سرباز وظیفه اهل حق از آذربایجان در سال ۱۳۸۳ سلسله اعتراضاتی را از سوی اهالی روستای «اوچ تپه قوشاچای» در شهرستان میاندوآب به دنبال داشت که در نتیجه درگیری شدید مردم این روستا با نیروی انتظامی، ۱۲تن از طرفین کشته شدند. این ماجرا با دستگیری تعداد زیادی از مردان روستا به اتهام اغتشاش و صدور حکم سنگین حبس و اعدام برای چهار نفر از بازداشت شدگان به اتهان محاربه ادامه یافت. با وجود اعتراض سازمان‌های حقوق بشری در سطح بین المللی، یکی از این افراد به نام «مهدی قاسم زاد» در اسفند ۱۳۸۷ در زندان ارومیه اعدام شد.
با وجود سابقه این نوع درگیری‌های مسلحانه در روستای «اوچ تپه» آذربایجان و هم‌چنین درگیری مشابه‌ای که در سال ۱۳۸۶ در روستای «دره دراز» کرمانشاه اتفاق افتاد، هم‌چنین انتخاب خودسوزی به عنوان روشی برای اعتراض از سوی برخی از این افراد، اما سیاوش حیاتی که سابقه فعالیت‌های سیاسی و مدنی او به اواسط دهه 70 شمسی بازمی‌گردد، روی طرح و پی‌گیری خواسته‌های جامعه اهل حق از راه بدون خشونت و مسالمت‌آمیز تاکید دارد.
او در همین راستا به تازگی همراه با تعداد دیگری از فعالان مدنی یارسان، گروهی با نام «مجمع مشورتی فعالان مدنی یارسان» را تشکیل داده است: «در پی اتفاق‌های اخیر که در زندان همدان رخ داد و به دنبال آن، خودسوزی‌های دردناک این سه تن که منجر به مرگ آن‌ها شد، در خلال دیدارها و صحبت‌هایی که در مراسم‌های یادبود هر کدام از این یاران جان باخته داشتیم، لزوم اقدامی هماهنگ در اعتراض به این وضعیت و تشکیل گروهی برای طرح و پی‌گیری خواسته‌های جامعه یارسان مورد بحث قرار گرفت.
در نهایت، درمردادماه امسال نزدیک به ۱۰۰ نفر از فعالان مدنی یارسان در کرمانشاه گرد هم آمدند و در نتیجه هم‌اندیشی این افراد، گروهی با نام "مجمع مشورتی فعالان مدنی یارسان" اعلام موجودیت کرد. درهمین نشست با رای مخفی شرکت کنندگان، پنج نفر از بین این جمع انتخاب شدند و وظیفه یافتند تا از تمامی راه‌های ممکن و به روشی مسالمت‌آمیز و مدنی، خواسته‌های جامعه اهل حق را پی‌گیری کنند».
به گفته او، تجمعی که قرار بود به دعوت این گروه در تاریخ یک‌شنبه ۲۸ مهرماه در مقابل مجلس برگزار شود، انجام نشد اما یک هیات 5 نفره شامل خود او، دو نفراز اعضای منتخب مجمع و دو نفر به نمایندگی از رهبران مذهبی یارسان عصر همان روز با علی لاریجانی، رییس مجلس دیدار کردند. او این دیدار را مثبت ارزیابی می‌کند و در مورد موضوعات مطرح شده در این ملاقات می‌گوید: «علاوه بر درخواست به رسمیت شناختن آیین یاری به عنوان یک اقلیت رسمی در قانون اساسی، تاکید ما روی حقوق شهروندی جامعه یارسان بود؛ از جمله حق انجام آزادانه مناسک دینی، احترام به نمادهای مذهبی، رفع گزینش در استخدام پیروان اهل حق در مراکز و ادارات دولتی و حق آموزش به زبان مادری (کردی) که زبان آیینی یارسان هم هست».
اما واکنش و پاسخ‌های علی لاریجانی در برابر خواسته‌های آن‌ها چه بوده است،می‌گوید: «اولین اقدام مثبت آقای لاریجانی تماس با مراجع مسوول برای آزادی بازداشت شدگان صبح آن روز بود. وی پس از شنیدن حرف‌های ما، با تاکید بر حفظ حرمت شهروندان اهل حق، قول داد موارد مطرح شده را در مجلس پی‌گیری کند. او به ویژه در مورد گزینش در استخدام شهروندان یارسان تاکید داشت قانونی که مانع از استخدام این افراد باشد، در قوانین موجود نیست».
در پایان جلسه مشترک نمایندگان جامعه یارسان با رییس مجلس شورای اسلامی، دو نفر از طرفین برای حفظ ارتباط و پی‌گیری خواسته‌های مطرح شده انتخاب شده‌اند. در حال حاضر به گفته سخن‌گوی مجمع مشورتی فعالان مدنی یارسان، آن‌ها منتظر اقدامات مثبت وعمل به وعده‌های علی لاریجانی هستند. اما هم‌زمان، این گروه در صدد ارتباط با افراد و نهادهای مربوطه در قوه مجریه هم خواهد بود.
سیاوش حیاتی ابراز امیدواری می‌کند تا مسولان حکومتی، به ویژه شخص آقای لاریجانی از اعتماد به وجود آمده نهایت استفاده مثبت را در جهت پی‌گیری و عملی ساختن خواسته‌های بر حق جامعه یارسان ببرند. می‌گوید:«امیدوارم مسوولان بتوانند این پل ارتباطی که بین ما و آن‌ها ایجاد شده را حفظ کنند و رسیدگی به خواسته‌های جامعه یارسان را که درتمامی این سال‌ها به تعویق افتاده و سرکوب شده، در اولویت رسیدگی قرار دهند. درغیر این صورت به دلیل نمایندگی که از جامعه خود داریم و احساس مسوولیتی که در این رابطه می‌کنیم، سکوت را جایز نمی‌دانیم».
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر