شروط رهبر ایران برای اروپا به چه دردی می خورند؟

آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران دیشب شروط مذاکره با کشورهای اروپایی برای حفظ برجام را اعلام کرد. اعلام علنی شروط مذاکره ایران بی سابقه نیست. رهبر جمهوری اسلامی در طول مذاکرات هسته ای که منجر به امضای برجام شد نیز گاه اقدام به اعلام علنی شروط فنی و سیاسی می کرد. مذاکره کنندگان هسته ای ایران در طول مذاکرات می کوشیدند از این شروط که اغلب بدبینانه و سختگیرانه بودند، به عنوان ابزار فشار برای چانه زنی بیشتر با غرب استفاده کنند. در واقع او در طول مذاکرات نقش «پلیس بد» را بازی می کرد. اعلام علنی شروط تازه درباره مذاکره با اروپا نیز می تواند شبیه همان رویکرد باشد. نکته مهم اما این است که رهبر ایران زمان خاصی برای مذاکره با اروپایی ها تعیین نکرد. پیش از این دیپلمات های ایرانی بارها از زمان محدود بین یک تا دو ماه برای تعیین تکلیف برجام با اروپا سخن گفته اند بودند، با این حال شروط دیشب او برای محقق شدن، زمانی به مراتب بیشتر می طلبد.

منطق شرط گذاری خامنه ای که در قالب یک رفتار تهاجمی طلبکارانه بود، متاثر از یک تجربه قبلی بود. او در سخنرانی اش اشاره کرد که «هر جایی که ما مقداری کوتاه آمدیم، آنها تندتر آمدند» و به طور مشخص در این زمینه به تجربه مذاکرات هسته ای سال ۸۳ و ۸۴ با کشورهای اروپایی اشاره کرد و گفت: « هرچه ما عقب‌نشینی کردیم، آنها جلو آمدند ... ما دیدیم اینها خیلی دارند زیادی حرف میزنند، زیادی پُررویی میکنند، واقعاً دارند وقاحت میکنند، گفتیم پس بازی تمام؛ مُهروموم‌ها را شکستیم، کارخانه‌ی یو‌سی‌اف را راه انداختیم، غنی‌سازی را ... راه انداختیم، رسیدیم به بیست درصد ... وقتی‌که به اینجا رسیدیم، اینها آمدند با اصرار، به یک معنا با التماس به ما گفتند ... شما بیایید قبول کنید که بیست درصد را انجام ندهید، مثلاً پنج هزار یا شش هزار سانتریفیوژ داشته باشید.»

آیت الله خامنه ای زمان خاصی برای مذاکره با اروپایی ها تعیین نکرد. پیش از این دیپلمات های ایرانی بارها از زمان محدود بین یک تا دو ماه برای تعیین تکلیف برجام با اروپا سخن گفته اند بودند.

او بر مبنای همین تجربه گفت: «به خیال خودشان حقّ غنی‌سازی ایران را [به رسمیّت] شناخته‌اند؛ بله، شناخته‌اند، [امّا] منشأش مذاکره نیست؛ اشتباه نکنیم؛ منشأش پیشرفت ما است.» این سخنان هم کنایه راهبرد دولت روحانی در موثر دانستن مذاکره برای به رسمیت شناخته شدن حق غنی سازی بود و هم فلسفه شرط گذاری برای اروپایی ها. او همچنین با اشاره به اظهارات مقام های دولت روحانی گفت: « رئیس‌جمهور گفتند واقعاً آمریکایی‌ها در این قضیه از لحاظ اخلاقی، حقوقی و آبروی سیاسی در دنیا شکست خوردند؛ خب بله، آمریکا بی‌آبرو شد ... آیا ما مذاکره را شروع کردیم برای اینکه آمریکا بی‌آبرو بشود؟ ... یا گفته می شود مثلا بین اروپا و آمریکا شکاف به ‌وجود آمد ... ما برای این مذاکره نکردیم.» او ناظر به همین باور گفت: «ما مذاکره کردیم که تحریم برطرف بشود؛ شروع و ادامه‌ مذاکره برای این بود ... اگر این تأمین نشد، بقیه چیزهایی که حاصل شده، ارزش زیادی را نخواهد داشت.» بنابراین کلیدی ترین نقطه مورد توجه رهبر ایران که نگرانی اصلی او در آینده است، برطرف شدن تحریم هاست. شرط گذاری ها هم دقیقا این نقطه را نشانه رفته است. اما شروط:

کلیدی ترین نقطه مورد توجه رهبر ایران که نگرانی اصلی او در آینده است، برطرف شدن تحریم هاست. شرط گذاری ها هم دقیقا این نقطه را نشانه رفته است.

• شرط اول و دوم: آیت الله خامنه ای گفت «سه کشور اروپایی در سیزده چهارده سالِ قبل، یک بدعهدی و بی‌صداقتی بزرگی با ما کرده‌اند ... بایستی ثابت کنند که آن حالت را دیگر ندارند؛ این به عهده‌ی آنها است» و « در دو سال گذشته آمریکا رفتارِ نقض‌کننده‌ی برجام را تکرار کرده ... اروپایی‌ها ساکت ماندند ... بایستی آن غفلتی را که در این دو سال کردند جبران کنند.» این دو شرط مقدمه شش شرط بعدی هستند و اگر انتظارات رهبر جمهوری اسلامی در آن زمینه ها برآورده شود، می توان گفت این دو شرط هم محقق شده است. 
• شرط سوم: آیت الله خامنه ای گفت « آمریکا قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ را نقض کرده ... آنهایی که عضو شورای امنیّتند بایستی در مقابل این حرکت آمریکا، قطعنامه‌ای علیه او به شورای امنیّت ببرند.» رهبر جمهوری اسلامی از حق وتوی آمریکا در شورای امنیت آگاه است و می داند که چنین قطعنامه ای تصویب نمی شود، به همین سبب از عبارت «ببرند» استفاده کرد. در واقع سقف انتظار او طرح قطعنامه در شورای امنیت علیه آمریکاست، نتیجه اش مهم نیست. ۲۴اردیبهشت، محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه ایران در نامه ای به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، خروج آمریکا از برجام را نقض قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل متحد خواند. سرگی لاوروف، وزیر امورخارجه روسیه و فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم نظری مشابه ظریف دارند، آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان هم گفته بود «درست نیست توافقی که در شورای امنیت تصویب شده، به صورت یک طرفه ملغی اعلام شده بود». با این حال کار پیچیده تر از این حرف هاست. سایت دویچه وله در گزارشی به نقل از فرحان حق، سخنگوی سازمان ملل توضیح داده «چنانچه یکی از امضاکنندگان توافق اعلام کند که یکی از طرفین به تعهدات خود پایبنده نبوده، شورای امنیت باید ظرف ۳۰روز پیش نویس قطعنامه جدیدی را به رای بگذارد. اگر تصویب چنین قطعنامه ای ناکام ماند، قطعنامه های تحریمی پیشین علیه ایران دوباره به جریان خواهند افتاد،‌مگر اینکه شورای امنیت به گونه دیگری تصمیم بگیرد.» بنابراین مشخص است که اقدام موثر در این زمینه می تواند منجر به پیچیده تر شدن اوضاع شود و احتمالا سقف انتظار رهبر ایران همان است که ظریف در نامه اش نوشته بود: «من از سازمان ملل می خواهم که ایالات متحده را برای رفتار غیرمسئولانه و یک جانبه اش ... مسئول بداند.» دبیرکل سازمان ملل تاکنون واکنشی به این نامه نشان نداده است. از سوی کشورهای اروپایی هم نشانه خاصی در موافقت با طرح موضوع در شورای امنیت بروز نکرده است، چون به نظر می رسد آنها نمی خواهند هر روز موضوع پیچیده تر و جبهه تازه ای باز شود.
• شرط چهارم و پنجم:‌ آیت الله خامنه ای گفت « بایستی سران این سه کشور قول بدهند و قبول بکنند که مطلقا مسئله‌ی موشک را مطرح نخواهند کرد.» ترزا می، نخست وزیر انگلیس، آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان و امانوئل ماکرون، سه مقام ارشد اروپایی در بیانیه مشترکی که پنج شنبه ۲۷اردیبهشت کرده اند، نگرانی خود درباره برنامه موشک بالستیک ایران را اعلام و گفتند فعالیت منطقه ای ایران موجب بی ثباتی همسایگان شده و در مقابله با این موارد، تعهد دارند. این در حالی است که دیشب آیت الله خامنه ای در شرط دیگری گفت: «حضور در کشورهای منطقه و طرف‌داری ملّت های منطقه از جمهوری اسلامی، عمق راهبردی جمهوری اسلامی است؛ جمهوری اسلامی از این نمی تواند صرف‌نظر کند.» بنابراین می توان گفت این شرط پیش از این نقض شده است و بعد از این هم نقض می شود. نکته مهم این بخش این است که رهبر ایران درباره مسائل منطقه ای، لحنی آرام تر از برنامه موشکی داشت و به نظر می رسد در این بخش مذاکره کنندگان ایرانی امکان مانور در گفتگو با مقام های اروپایی دارند.

برخی شروط رهبر جمهوری اسلامی از قبل نقض شده و برخی قابل تحقق نیستند ولی دامنه مانور برای دیپلمات ها درباره شروط اقتصادی وجود دارد. 

• شرط ششم: آیت الله خامنه ای گفت اروپا «باید با هرگونه تحریمی علیه جمهوری اسلامی هم مقابله کنند.» این شرط شبیه بند۳ نامه مورخ ۲۹مهرماه۹۴ آیت الله خامنه ای به حسن روحانی است که نوشت «در سراسر دوره هشت ساله [اجرای برجام]، وضع هرگونه تحریم در هر سطح و به هر بهانه ای ... توسط هر یک از کشورهای طرف مذاکرات نقض برجام محسوب خواهد شد.» چنین شرطی درست نبود و در عمل هم اجرا نشد. اساسا کشورهای اروپایی توانایی مقابله با هرگونه تحریمی علیه ایران را ندارند، تمایلی به این کار را هم ندارند و بعید نیست در حوزه حقوق بشر خودشان هم اقدام به تحریم ایران در مواردی بکنند.
• شرط هفتم: آیت الله خامنه ای گفت « اروپا باید فروش کامل نفت ایران را تضمین کند؛ یعنی حالا اگر چنانچه آمریکایی‌ها توانستند به فروش نفت جمهوری اسلامی لطمه بزنند، آنها بایستی به‌قدری که جمهوری اسلامی می خواهد خریداری بکنند». ایران در ماه آوریل ۲میلیون و ۶۲۰هزار بشکه در روز نفت خام صادر کرده که از این میزان، ۸۱۵هزار بشکه را اروپایی ها خریداری کرده اند، کمتر از ۳۰درصد. انتظار می رود پس از خروج آمریکا، این میزان به ویژه در صورت اعمال تحریم های ثانویه از سوی آمریکا کاهش یابد. تحریم های آمریکا مهلت ۱۸۰روزه برای مشتریان نفت ایران در نظر گرفته است. در بحث صادرات نفت، بانک ها نقش کلیدی دارند. اگر بانک ها خدمات خودشان را به شرکت های واردکننده اروپایی متوقف کنند، آنها هم باید خرید نفت را کنار بگذارند. بنابراین سقف انتظار فعلی از اروپا می تواند حفظ همین سهیمه ۳۰درصدی با استفاده از تهمیدات خاصی که کمیسیون اروپا اندیشیده است، باشد. اروپایی ها همچنین درصدد هستند که درآمدهای حاصل از فروش نفت ایران به کشورهای اروپایی به صورت یک جا به بانک مرکزی ایران پرداخت شود. این اقدام هم می تواند تا اندازه برای ایران اطمینان بخش باشد. علاوه بر اروپا، مشتریانی چون هند، کره جنوبی و ژاپن هم وجود دارند که بیش از ۳۰درصد نفت ایران را می خرند و احتمالا واردات نفت خود از ایران را کاهش می دهند. چالش مهم تر در این زمینه برای ایران، در بحث سرمایه گذاری در حوزه نفت است که از عهده شرکت های بزرگ نفتی بر می آید. شرکت هایی که به احتمال زیاد از پیشگامان انصراف در حوزه نفت ایران خواهند بود.

آیت الله خامنه ای درباره امتیازهای احتمالی که قرار است به اروپایی ها بدهند، صحبت نکرد ولی به خوبی می داند حداقل ماجرای اکنون برجام با اروپا، انیمیشن «تام و جری» نیست.

•  شرط هشتم: ‌آیت الله خامنه ای گفت «بانک‌های اروپایی باید دریافت و پرداخت و انتقال وجوه مربوط به تجارت دولتی و تجارت خصوصی با جمهوری اسلامی تضمین را کنند.» از ۲۸ اردیبهشت کمیسیون اروپا در تدارک انجام اقداماتی است که بخش مهمی از آن مربوط به نقل و انتقالات بانکی است. بر اساس این اقدامات، اولا اروپا تلاش می کند با حذف برخی موانع به بانک های اروپایی امکان را بدهد که بتواند مسئولیت تامین مالی پروژه ها در ایران را بر عهده بگیرند، دوما «مقررات بازدارنده» را احیا کنند که کمک می کند شرکت اروپایی در صورت تجارت با ایران، از تحریم های فراسرزمینی آمریکا در امان باشند. پیشنهاداتی برای انجام تراکنش ها از طریق بانک مرکزی اروپا، تاسیس یک بانک ویژه برای مبادلات مالی با ایران یا مشارکت بانک بازسازی و توسعه اروپا برای همکاری با ایران از سوی مقام های اروپایی و کارشناسان مطرح شده است. کارشناسان عقیده دارند مجموعه این اقدامات می تواند بانک های اروپایی متوسط را در حاشیه ای امن نگه دارد که به مبادلات مالی خود با ایران ادامه دهند.

با این وجود چنین اقدامات و تضمین هایی بخشی از یک معامله تازه هستند برای حفظ برجام. برای این تضمین ها، ایران باید امتیازهایی بدهد، چون در این فضای تازه، ایران بیش از هر کشور دیگری نیازمند زنده ماندن برجام و فروش نفت است. امری که نگرانی درباره آن در لابلای سخنان دیشب آیت الله خامنه ای هم مشهود بود. رهبر جمهوری اسلامی به طور طبیعی درباره امتیازهای احتمالی که قرار است بدهند، صحبت نکرد ولی به خوبی می داند که حداقل ماجرای اکنون برجام با اروپا، انیمیشن «تام و جری» نیست.