گوشت و مرغ؛ از سبد خانوار تا سفره سیاست

ظاهرا در حکومت ایران کسی تمایلی به حل مشکلات ساختاری موجود در صنعت مرغ و گوشت ندارد و تنها هنگام پریدن به رقیب یا نزدیک شدن به زمان انتخابات از گرانی سرسام‌آور این اقلام یاد می‌شود. در این فضا که گوشت و مرغ هم در نظر آنان کاملا سیاسی شده است، رئیس مجلس می‌گوید ۴۸ ساعته می‌توان مساله را حل کرد و دو هفته بعد معاون اول دولت پاسخ می‌دهد عده‌ای با اختلال در بازار سعی کنند تا خدمات چندین ساله دولت را تحت‌الشعاع قرار دهند.

***

هفته‌های پایانی سال ۹۹ یک‌سره در حاشیه نابسامانی بازار مرغ گذشت. حاشیه‌ها و نابسامانی تولید، توزیع و بازار مرغ که با افزایش قیمت، قیمت‌گذاری دستوری و تشکیل صف‌هایی طولانی برای خرید مرغ با قیمت‌های دولتی بود سوژه مناسبی شد تا منتقدان دولت از آن بهره ببرند.

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، در هفته پایانی سال در نشست مشترک چند کمیسیون اقتصادی مجلس گفته بود: «عدم توزیع مناسب ارز دولتی و کاهش قدرت خرید مردم گوشت قرمز و مرغ را از سفره مردم حذف کرده است.»

به گفته قالیباف، «در گوشت قرمز اگر صف نمی بینیم به دلیل این است که مردم دیگر نمی توانند گوشت قرمز تهیه کنند و متاسفانه اکنون اتفاقاتی می افتد که خانواده ها از خرید گوشت مرغ هم محروم شوند.»

این گفته‌ها با انتشار و دست به دست شدن تصاویری در شبکه‌های مجازی هم‌زمان بود که از فروش قسطی گوشت قرمز با چک کارمندی یا فروش استخوان خبر می‌دادند.

پاسخ به انتقاد قالیباف و اظهار نظر او درباره حذف گوشت از سبد مصرفی خانوارها به چهارم فروردین ۱۴۰۰ موکول شد تا اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور، در اظهار نظری این تعبیر را نادرست بداند: «اینکه گاهی برخی افراد تعابیر نامناسبی به کار می‌برند که گوشت از سفره مردم حذف شده تعبیر غلطی بوده چرا که میزان تولید گوشت در کشور نسبت به سال گذشته افزایش داشته است.»

اسحاق جهانگیری، با انتشار آمارهایی از تولید و مصرف گوشت قرمز تاکید کرد: «در حال حاضر بیش از ۸۰۰ هزار تن گوشت قرمز در داخل کشور تولید و مصرف می‌شود.»

کاهش ۲۰ درصدی مصرف گوشت

اما صرف نظر از این کشمکش سیاسی با موضوع تولید و مصرف گوشت در ایران، آنچه غیر قابل انکار است تاثیری است که افزایش نرخ تورم بر سبد هزینه‌های خانوارهای ایرانی و میزان مصرف آنها به جا گذاشته است.

پیشتر در آبان‌ماه ۹۹ علی‌اصغر ملکی، رئیس اتحادیه گوشت گوسفندی، با حضور در یک برنامه تلویزیونی از کاهش سرانه مصرف گوشت گوسفندی از ۱۲ کیلوگرم به ۸ کیلوگرم خبر داده بود.

اما داستان تغییرات تولید و مصرف گوشت داستانی طولانی‌تر است؛ حمیدرضا جلالی، رئیس گروه آمارهای دام و طیور دفتر کشاورزی مرکز آمار ایران، در خرداد ۹۸ در برنامه‌ای رادیویی مصرف گوشت قرمز در دوره زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده بود که مصرف سرانه گوشت قرمز از ۸ کیلو و ۷۰۰ گرم در سال ۹۰ به حدود ۶ کیلوگرم در سال ۹۶ کاهش یافته است.

البته این مسئول مرکز آمار ایران در همان گفت‌وگو تاکید می‌کند که در دوره زمانی ۹۰ تا ۹۶ گوشت مرغ جایگزین گوشت قرمز شده و سرانه مصرف گوشت مرغ از ۱۷.۶ کیلوگرم در ابتدای دوره مورد بررسی در پایان دوره یعنی سال ۹۶ به بیش از ۲۱ کیلوگرم افزایش یافته است.

او از جمله دلایل این جایگزینی را افزایش قیمت گوشت قرمز اعلام می‌کند.

آخرین گزارش مربوط به بودجه خانوار مربوط به سال ۱۳۹۸ است. بر اساس یافته‌های این گزارش مرکز آمار ایران که در وب‌سایت فکت‌نامه بازتاب یافته است، در سال ۱۳۹۸ هر خانوار شهری ۲۵ درصد از کل هزینه‌های خود را صرف هزینه‌های خوراکی و دخانی کرده است. در بین اقلام مختلف هزینه‌های خوراکی و دخانی خانوارهای شهری هزینه خرید «گوشت» با ۲۲ درصد بزرگ‌ترین سهم را داشته است.

یعنی اگر بر مبنای این گزارش، متوسط هزینه‌های خوراکی و دخانی یک خانوار شهری را ماهانه ۹۷۹ هزار و ۴۰۰ تومان در نظر بگیریم، هر خانوار شهری در سال ۹۸ ماهانه ۲۱۵ هزار و ۴۷۰ تومان برای تامین گوشت مصرفی هزینه کرده است؛ حال آنکه هزینه خرید گوشت در سبد خانوار شهری در سال ۹۷ به ماهی ۱۶۵ هزار و ۳۸۴ تومان بالغ می‌شد.

در واقع خانوار شهری در فاصله سال ۹۷ تا ۹۸ با افزایش ۳۰.۳ درصدی هزینه خرید گوشت در سبد هزینه‌های خود تلاش کرده تا میزان مصرف را ثابت نگاه دارد، اما تورم سالانه شاخص بهای گروه «گوشت قرمز و سفید و فرآورده‌های آن» در پایان سال ۹۸ به ۵۰ درصد رسیده که نشان می‌دهد افزایش ۳۰.۳ درصدی هزینه خرید گوشت در برابر تورم ۵۰ درصدی این گروه ناکام مانده و در نهایت هر خانوار شهری ایرانی در فاصله یک ساله ۹۷ تا ۹۸ مجبور شده تا به طور متوسط مصرف گوشت خود را تا ۲۰ درصد کاهش دهد.

شرایط برای خانوار روستایی نیز تقریبا مشابه بوده است: ۲۲ درصد از هزینه‌های خوراکی و دخانی روستاییان در سال ۹۸ مربوط به تامین گوشت بود؛ به این ترتیب که هر خانوار روستایی در سال ۹۸ به طور میانگین بیش از دو میلیون و ۲۵۸ هزار تومان یعنی ماهانه اندکی بیش از ۱۸۸ هزار تومان خرج تامین این نیاز خود کرده است.

اما تامین گوشت برای خانوار روستایی در سال ۹۷ یک میلیون و ۶۸۵ هزار تومان هزینه داشت، یعنی هر خانوار روستایی ایران در آن سال به طور متوسط هر ماه بیش از ۱۴۰ هزار و ۴۰۰ تومان برای خرید گوشت کنار گذاشت.

با این حساب، متوسط هزینه تامین گوشت خانوارهای روستایی از سال ۹۷ تا ۹۸ رشدی ۳۴ درصدی را تجربه کرد. در همین دوره یک‌ساله شاخص بهای گروه «گوشت قرمز و سفید و فرآورده‌های آن» با تورم بیش از ۴۹ درصدی همراه بود؛ به این معنا که هزینه افزوده شده برای تامین گوشت در سال ۹۸ نتوانسته میزان مصرف گوشت را برای خانوارهای روستایی به اندازه سال ۹۷ ثابت نگاه دارد و این خانوارها در دوره یک‌ساله ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸ مجبور شده‌اند به طور میانگین ۱۶ درصد از مصرف گوشت خود کم کنند.

افزایش ۹۸ درصدی قیمت گوشت مرغ

آمار و ارقام بودجه خانوارهای شهری و روستایی ایران در سال ۹۹ منتشر نشده است تا بتوان روند تغییرات مصرف گوشت در میان خانوارها را بررسی کرد اما از میزان تورم بخشی این گروه می‌توان تصور کرد که میزان مصرف گوشت تحت تاثیر افزایش قابل توجه قیمتی، کاهش یافته باشد.

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران از نرخ تورم اسفند ماه سال ۹۹، شاخص بهای گروه «گوشت قرمز و گوشت ماکیان» در اسفند پارسال در مقایسه با اسفند سال قبل از آن رشدی ۶۱.۷ درصدی را تجربه کرده است. نرخ تورم ۱۲ ماهه این گروه در سال ۹۹ به ۲۵.۲ درصد رسید.

شاخص بهای گروه «گوشت قرمز و سفید و فرآورده‌های آنها» نیز در اسفندماه با تورم نقطه به نقطه ۶۲.۲ درصد روبه‌رو بود و تورم میانگین این شاخص نیز به ۲۶.۲ درصد رسید.

روایت رسمی مرکز آمار ایران از قیمت انواع گوشت نشان می‌دهد که از ابتدای پارسال تا بهمن ۹۹ این محصولات با افزایش قیمتی روبه‌رو بوده و هرچه بیشتر از دسترس خانوارهای ایرانی خارج شده‌است.

تغییرات قیمت انواع گوشت از فروردین تا بهمن ماه ۱۳۹۹

منبع: مرکز آمار ایران / قیمت‌ها به تومان

نوسان تولید گوشت قرمز روی نبض اقتصاد

بررسی تحولات سمت تولید گوشت قرمز نیز حاوی اطلاعات قابل توجهی است و نشانه‌هایی از همبستگی وضعیت تولید گوشت قرمز با اوضاع عمومی اقتصاد ایران را به اثبات می‌رساند.

«پایگاه داده باز ایران» در گزارشی روند تولید گوشت قرمز در ایران از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۹۸ را بررسی کرده است.

در این گزارش تصریح شده است که سرانه تولید گوشت قرمز در پایان سال ۹۸ در مقایسه با سال ۵۶ که آخرین سال پیش از انقلاب بهمن ۵۷ است به تقریبا نصف رسیده است. به این معنی که ظرفیت تولید گوشت قرمز در این دوره ۴۲ ساله متناسب با رشد جمعیت افزایش نداشته است.

در این گزارش تصریح شده که سرانه تولید گوشت قرمز در سال ۵۶ به حدود ۷ کیلوگرم می‌رسید که این میزان در سال ۹۸ به حدود ۳.۸ کیلوگرم رسید. بر اساس داده‌های این گزارش، سرانه تولید گوشت قرمز در سال ۸، کمترین میزان تولید گوشت قرمز در نیم قرن گذشته به حساب می‌آید.

بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران مجموع میزان تولید انواع گوشت قرمز در سال ۱۳۹۸ به ۳۲۱.۶ هزار تن رسید. مرکز آمار ایران هنوز رقم نهایی میزان تولید انواع گوشت قرمز در سال ۹۹ را اعلام نکرده است اما تا پایان بهمن‌ماه پارسال میزان تولید انواع گوشت قرمز به بیش از ۳۹۲.۲ هزار تن رسیده بود.

اگر متوسط تولید ۳۲.۸ هزار تنی در هر ماه را برای میزان تولید اسفندماه ۹۹ در نظر بگیریم، سرجمع تولید انواع گوشت قرمز در سال گذشته دست‌کم به ۴۲۵ هزار تن خواهد رسید که به معنای افزایش ۳۲ درصدی تولید انواع گوشت قرمز در سال ۹۹ نسبت به سال ۹۸ است.

گوشت و مرغ سیاست

می‌توان تصور کرد که با توجه به آزادسازی واردات مرغ منجمد و افزایش جوجه‌ریزی در مرغداری‌ها در هفته‌های آتی و در آستانه ماه رمضان عرضه مرغ به بازار افزایش یابد و بازار مرغ و کالای جانشین آن یعنی گوشت قرمز به آرامش نسبی برسند.

اما مشکلات ساختاری موجود در صنعت و بازار این محصولات به ویژه صنعت مرغداری از جمله انحصاری بودن واردات نهاده‌های تولید، تداوم رانت ناشی از تخصیص ارز ترجیحی،تنوع اندک ترکیب خوراک مرغداری‌‌ها، مداخله دولت در ایجاد سامانه‌های متعدد، قیمت‌گذاری و صدور بخشنامه‌های دستوری پرشمار و همچنین ساختار معیوب عرضه محصولات به بازار همچنان تولیدکنندگان را از برنامه‌ریزی مدون و مستمر تولید باز دارد.

در چنین اوضاعی، گوشت و  مرغ سیاسی‌شده دستمایه خوبی است تا در مناظره‌ها و مباحثات انتخابات ریاست جمهوری پیش رو جایگاهی ویژه برای خود دست و پا کند، بار دیگر صحبت از دلال‌ها یا ناکارآمدی‌ها به میان آید. محمدباقر قالیباف ادعا کند که اگر اراده‌ای باشد ۴۸ ساعته می‌توان مساله را حل و فصل کرد یا اینکه به گفته اسحاق جهانگیری «عده‌ای» با اختلال در بازار سعی کنند تا خدمات چندین ساله دولت را تحت‌الشعاع قرار دهند.