عبدالرزاق بغایری؛ ریاضی‌دان، از پیشگامان فن نقشه‌برداری و از دراویش گنابادی

مروارید دهقانی ، شهروندخبرنگار

ایران را تمامی ایرانیان، فارغ از عقاید شخصی، دین یا مذهب‌شان ساخته‌اند. شهروندخبرنگاران «ایران‌وایر» در مجموعه‌ای، چهره‌های برجسته اقلیت‌های دینی و مذهبی را معرفی می‌کنند. شما هم اگر با شخصیت‌های برجسته اقلیت‌های دینی آشنایی دارید یا داستان زندگی و خدمات آن‌ها را می‌دانید، با ایمیل [email protected] تماس بگیرید و روایت خود را با ما در میان بگذارید.

***

«عبدالرزاق بغایری»، معروف به عبدالرزاق‌خان مهندس بغایری در سال ۱۲۴۸ شمسی به نوشته برخی نویسندگان در سبزوار و در خانواده‌ای از دراویش گنابادی متولد شده است. پدرانش اهل شمن‌آباد سبزوار و از خوانین طایفه بَغایری (بُغایری) خراسان بودند. او از استادان ریاضی و مهندسی در مدرسه دارالفنون و از پیشگامان معاصر فن نقشه‌برداری و علم جغرافیا در ایران است.

عبدالرزاق پس از آموزش‌های ابتدایی در خانه و مکتب، در سال۱۲۵۶، همراه پدرش عبدالرزاق ملامحمدحسن به تهران آمد. نخست نزد پدرش به یادگیری عربی پرداخت و سپس نزد میرزا محمدجواد، پدر میرزا محمدعلی شاه‌آبادی، امام‌جماعت مسجد جامع، مقدمات علوم دینی را آموخت. مدتی نیز نزد سید شهاب‌الدین اصفهانی دروس فلسفه و حکمت و عرفان و همچنین علومی چون طب و ریاضی آموخت و در سال۱۲۶۵ در سن ۱۷سالگی به مدرسه دارالفنون راه یافت.

به بغایری سرتیپ نیز گفته می‌شود و این مربوط می‌شود به اینکه، او نزد استادانی چون میرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله (نجم الدوله پسر ملاعلی محمد اصفهانی است که به غیاث الدین جمشید ثانی معروف بود و ابداع لگاریتم از آن اوست)، و میرزا محمودخان نجم‌الملک و همچنین معلمان خارجی دارالفنون به آموزش ریاضی و مهندسی پرداخت و با ذوقی که در کارهای علمی و صنعتی داشت، کره‌های جغرافیایی در اندازه‌های مختلف ساخت و یکی از آن‌ها را در ۱۳۱۰ به ناصرالدین شاه قاجار داد و به همین مناسبت، به فرمان شاه منصب سرتیپی و حکم تدریس در مدرسه نظام یافت.

یکی دیگر از کارهای او تهیه نقشه ایران از روی ۶۰ نقشه آلمانی، انگلیسی، روسی و فرانسوی بود که به مدت ۸سال به طول انجامید.

علاوه براین، از مهم‌ترین اقدامات او، ساختن کره جغرافیایی و سماوی، ترسیم نقشه جامع تهران، کمک به استخراج تقویم دارالفنون که در پاریس چاپ می‌شد، استخراج قبله ۱۴۰۰ نقطه شهرهای معروف جهان، ثبت آب و هوای ایران با بارومتر و سانتی گراد به مدت ۴۵سال، و تعیین انحراف قبله بود. او سال‌ها در سرحدات مامور تعیین خط مرزی و ترسیم نقشه بود.

عبدالرزاق که از بدو تاسیس مدرسه شرف در ۱۳۱۲، در آن به تدریس ریاضی مشغول بود، خود در ۱۳۱۶، مدرسه خرد را بنیان نهاد. یک‌سال بعد نیز در مدرسه سیاسی مشیرالدوله شروع به تدریس جغرافیا کرد. علاوه براین، او برای آموزش عمومی (ریاضیات) جلسات آموزشی شبانه‌ای در منزل خود بر پا کرد که تا حدود چهل‌سال بعد دایر بود.

با آغاز انقلاب مشروطه و تحولات و شور و شوق ناشی از آن، طرح‌های اقتصادی و صنعتی چندی از جمله طرح احداث خط‌ آهن بندر گز - تهران به میان آمد. بغایری از سوی صنیع‌الدوله مامور شد تا در راس هیاتی، درباره احداث این خط، مطالعات و بررسی‌های اولیه را انجام دهد، که این طرح با پیش آمدن استبداد صغیر ناتمام ماند.

تخصص او در جغرافی و نقشه برداری، با تحولاتی که در حوزه مرزهای کشور روی داد، کاربرد حیاتی‌تری پیدا کرد. مسئله مرزهای ایران و عثمانی و اختلاف این دو به تشکیل کمیسیونی بین‌المللی انجامید مرکب از نمایندگان روسیه و بریتانیا، ایران و عثمانی و هدفش حل و فصل این موضوع بود. معاونت و سرپرستی بخش فنی این هیات را بغایری بر عهده داشت.

از آن تاریخ به بعد، بغایری تا حدود سی‌سال، در اغلب فعالیت‌های راجع‌به تحدید حدود ایران، در مقام سرپرستی بخش فنی هیات‌های اعزامی، حاضر بود. 

بغایری تا سال‌ها عضو هیات جغرافیایی تعیین حدود مرزی ایران با ترکیه، عراق و افغانستان هم بود و در سال۱۳۲۷، به پیشنهاد علی‌اصغر حکمت، طی مراسمی در کاخ وزارت خارجه از او تقدیر به عمل آمد.

ترسیم نقشه ایران، تعیین قبله، تهیه نقشه پنج قارۀ عالم و نقشه تهران، اصول علم جغرافیا، فرهنگ جغرافیایی ایران در ۳۲ جلد، تاریخ جدولی، تطبیق سالنامه‌ها، معرفة القبله و ما مهندس داریم، از تالیفات بغایری هستند.

نکته جالب توجه در فعالیت‌های بغایری، برپایی نمایشگاه کارهای مهندسی و آشناکردن مردم با این علم جذاب بود. او در روز جمعه ۲۷جمادی‌الاول سال۱۲۹۰ شمسی، با چاپ اعلامیه‌ای در روزنامه مجلس، از مردم خواست که به دیدن نمایشگاه او بروند.

بغایری در ۸۴سالگی در ۱۹اردیبهشت۱۳۳۲ درگذشت، و چون همسر دختر میرزا محمدحسین فروغی (شوهرخواهر محمدعلی فروغی) بود در گورستان ابن بابویه، در مقبره خانوادگی فروغی، به خاک سپرده شد.