مجسمه‌ای به نام زن در صدا‌وسیمای ملی

گفت‌وگو با سروش مهرانی
بخش اول
محمد تنگستانی

بعد از تداوم در رخوت برنامه‌های تلویزیونی و یک دست شدن فیلم‌ها و سریال‌های ساخته و پخش شده از صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران و از همه مهمتر علنی شدن سانسور در رسانه ملی، کم‌کم رسیورها و آنتن‌های ماهواره‌ای جای خود را در خانه‌ها باز کردند. در سال‌های گذشته به کرات شاهد انتشار اخباری مبنی بر جمع‌آوری آنتن‌های ماهواره‌ای از طرف ارگان‌های نظامی و انتظامی بوده‌ایم و بارها کارشناسان سلامت در رسانه‌های دولتی نسبت به فرکانس‌های مخرب (پارازیت‌ها) و سلامت شهروندان اعتراضی را بیان کرده‌اند. چندین بار در صحن علنی مجلس شورای اسلامی تعداد اندکی از نمایندگان مجلس نسبت به پارازیت‌های مخرب از دولت دهم و یازدهم انتقاد کردند.
صداوسیمای جمهوری اسلامی تلاش می‌کند تصاویر و صحنه‌هایی را نشان بدهد که با تفکرات جمهوری اسلامی همسو و مورد تایید آیت‌الله خامنه‌ای‌ باشد. از طرفی دیگر جامعه نیاز به دیدن و شنیدن تصاویر و اخباری دارد که از فیلتر سانسور عبور نکرده باشد.
در چند سال گذشته برخی از بازیگران و فیلم‌سازان نسبت به سانسور در صدا‌وسیما، در شبکه‌های اجتماعی و در برخی از رسانه‌های دولتی اعتراضاتی داشته‌اند. 
در مراسم تشیع جنازه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، فیلم‌هایی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. در آن فیلم‌ها تعدادی از شرکت کنندگان در این مراسم شعار می‌دادند: «ننگ ما ننگ ما، صدا و سیمای ما». 

ما در ایران‌وایر تاکنون گزارش‌ها و مصاحبه‌های متعددی با موضوع سانسور در سینما و صدا‌وسیمای ایران تهیه و منتشر کرده‌ایم. 

مرغ تحریک کننده است
شیوه‌های متنوع سانسور در تلویزیون ایران
سانسور در تلویزیون ایران: از «جیگر» تا روبوسی کری و اشتون​

در این بخش از گفت‌وگو‌هایی که برای شما آماده و منتشر می‌کنیم قصد داریم به سانسور در فیلم‌های تبلیغاتی و آگهی‌های بازرگانی بپردازیم. درنتیجه به سراغ افرادی رفته‌ایم که یا تجربه ساخت فیلم‌های تبلیغاتی در صدا‌وسیما را دارند و یا دست‌اندرکار در این حوزه هستند. شما به عنوان مخاطب در فیلم‌های تبلیغاتی که از  صدا‌و‌سیمای ملی ایران پخش می‌شود گاها به موارد مضحکی مانند تبلیغ شامپو و صابون توسط مردان، کودکان و یا شخصیت‌های انیمیشنی برخورد کرده‌اید. زنان در تبلیغات صدا‌وسیما یا نقش کم‌رنگی دارند یا به شکلی سانسور شده حضور پیدا می‌کنند. ما تلاش کرده‌ایم در این گفت‌وگو‌ها به اهمیت باور پذیری مخاطب،  نشانه‌شناسی تصویری و لطمه‌ای که سانسور به این فیلم‌های تبلیغاتی می‌زند بپردازیم.  در ادامه گفت‌وگوی ایران‌وایر با «سروش مهرانی» را می‌خوانید. آقای مهرانی فارغ‌التحصیل رشته سینما و تلویزیون از کشور هلند است. این کارگردان بیست‌وپنج ساله زاده تهران تا کنون چندین فیلم‌ تبلیغاتی برای کمپانی‌هایی مانند «halfords»، «Avis»، آتش‌نشانی و پلیس کشور هلند ساخته و با هنرمندانی مانند شاهین نجفی، فرجام سعیدی و مصطفی هروی در ساخت نماهنگ و برنامه‌هایی تصویری همکاری داشته است. 

کم‌رنگ بودن و یا نبودن زنان در تبلیغات و آگهی‌های صدا‌وسیما جمهوری اسلامی از لحاظ زیباشناسی و نشانه‌های تصویری چه چیزی را سانسور و حذف می‌کند؟ 

_ پیش از هر چیز باید در نظر بگیریم که صدا و سیمای ایران متعلق به جمهوری اسلامی است و ریاست آن  را رهبر ایران تعیین می‌کند. در این تعیین معنی‌های زیادی پنهان است. با توجه به سابقه این حکومت٬ عدم و یا حضور کمرنگ زنان در عرصه‌های مختلف امری طبیعی است. صدا و سیمای ایران شاید امروز نمایانگر ایده‌آل‌ها و ترجیح سران نظام جمهوری اسلامی از وضعیت روز در جامعه باشد٬ اما فضای موجود در صداوسیما با فضای واقعی در جامعه متفاوت است. در سال‌های اخیر حضور زنان در تبلیغات به مراتب بیشتر از قبل شده است. اما نکته قابل توجه این است که سال‌ها مدیران صدا و سیما به بهانه جلوگیری از استفاده ابزاری از زنان در تبلیغات، اجازه حضور بیشتر و پررنگ تر آنها را نمی‌دادند٬ اما امروز تقریبا ۹۹ درصد تبلیغاتی که زنان در آن حضور دارند، برخلاف ادعای مدیران این رسانه، حضورشان کاملا ابزاری است.  آنچه که در صدا و سیما سعی بر سانسور و حذف آن می‌شود، نه صرفا حضور فیزیکی زنان٬ بلکه آزادی برابر زنان با مردان است. به طور مثال  هرگونه حرکات فیزیکی فراتر از راه رفتن و یا حرکت دست و صورت در حین صحبت کردن٬ تماس فیزیکی با مردان ٬ پوشش و حتی کلام زنان در صداوسیما به شدت مورد سانسور قرارگرفته و می‌گیرد. به عنوان مثال برای مستند بودن تناقض‌هایی که در تبلیغات صدا‌وسیما وجود دارد به چند اصل از قوانین منتشر شده در شورای اداره کل بازرگانی آگهی‌های سازمان صدا و سیما اشاره می‌کنم تا قوانین نوشته شده توسط خودشان و اعمال سانسورهای سلیقه‌ای و سیاسی مشخص شود.
اصل ۵۷:  حضور خانم‌ها و دختر خانم‌ها در آگهی های رادیو تلویزیونی در صورت اقتضاء موضوع مورد آگهی بدون آرایش و با رعایت کامل حجاب اسلامی امکان پذیر است .
اصل ۵۸:  حضور خانم‌ها در تبلیغات تلویزیونی که وضعیت کالا و مصارف آن با نقش خانم‌ها بستگی نداشته باشد مجاز نیست .
اصل ۵۹:  آگهی بازرگانی رادیو تلویزیونی نباید تداعی کننده این امر باشد که اشتغال و تلاش زن ایرانی محدود به امور منزل است و در عرصه های علمی و فرهنگی حضور ندارد و بطور کلی زن مسلمان ایرانی نباید تحقیر شود.
اصل ۶۰:  آگهی نباید تداعی کننده ترجیح بین جنس مذکر و مونث باشد.
نه تنها در تبلیغات بلکه در برنامه‌هایی مانند «خندوانه» و «دورهمی» زنانی که به عنوان تماشاچی حضور دارند باید مانتوى بلند و ساده بپوشند و بدون آرایش و لاک باشند. حتی آقایان هم اجازه پوشیدن لباس آستین کوتاه و یا داراى آرم تبلیغاتى را ندارند. 
مجموعه این عوامل عملا منجر به استفاده ابزاری از زنان در تبلیغات صداوسیما شده است. به طور مثال در تبلیغات محصولات آرایشی و بهداشتی هیچ‌وقت زنی در حال استفاده از محصول و یا به عنوان شخصیت از یک داستان دیده نمی‌شود.  بلکه حضور زنان در چنین تبلیغاتی تنها به عنوان معرف محصول و به شکل مجسمه‌ای که محصول را در دست دارد دیده می‌شود و برای جذب مخاطب از بازیگران سرشناس و یا مدل‌هایی با چهره‌های زیبا و ویژگی‌های خاص اندامی استفاده می‌شود. به همین خاطر است که حضور زنان در تبلیغات محصولات مرتبط با آنها در امر باور پذیری شکست می‌خورد و این تبلیغات تنها برای برخی مخاطبان مرد ایرانی از نظر جنسی جذاب بوده و حتی تبلیغ در انجام کار خود یعنی ترغیب زنان به خرید آن محصول زنانه موفق نیست.
نتیجه این روند را می‌توان در رسانه‌های مجازی داخل ایران که از آزادی بیشتری برخوردار هستند مشاهده کرد. حتی با وجود آزادی‌های بیشتر در شبکه‌های اجتماعی و یا سایت‌های داخلی، به علت وجود محدودیت‌ها و عادت چشم مخاطبان ایرانی به استفاده ابزاری از زنان در تبلیغات، منجر به ساخت تبلیغات مضحکی مثل تبلیغ فروشگاه عطر با حضور بهنوش بختیاری می‌شود که کمدی تراژیکی در تبلیغات تلویزیونی است.

بخش دوم این گفت‌وگو را بخوانید