پاسدار ایمان و عقیده؛ فیلمی که سازنده‌اش آتئیست است

از چند روز پیش فیلمی مستند و روایی در سینماهای آلمان به نمایش در آمده که برآمد و شکست ژوزف راتسینگر، بندیکت شانزدهم، پاپ سابق را به بررسی نقادانه می‌گیرد. کارگردان انگلیسی- آلمانی فیلم، کریستف رول (Christoph Röhl) که با تحقیق و فیلم‌های مستند دوگانه‌اش در باره سوءاستفاده جنسی از کودکان در یکی از مدارس قدیمی و مشهور آلمان نام و آوازه‌ای یافت، گرچه آته‌ئیست است، ولی می‌گوید که به لحاظ اخلاقی و انسانی خود را از آموزش‌های کلیسا هم مقیدتر می‌داند. او در این فیلم قصد عامدانه‌ای برای افشاگری و بی‌اعتبارکردن کلیسا ندارد، به همین خاطر هم به جای آن که به سراغ منتقدان واتیکان وناقدان شخص راتسینگر برود در فیلم ۹۰ دقیقه‌ای خود میکروفون و دوربین را معطوف به بیان نظر و روایت همراهان پاپ و الهیات‌شناسان دور و نزدیک او کرده. از کودکی و محیط خانوادگی راتسینگر شروع کرده تا کشیش‌شدن و اسقف‌شدن و نهایتا هم پاپ‌شدن او.

حاصل فیلم این شده که در زمانه‌ای که رابطه ضربه‌دیده کلیسا و جوامع مدرن رفرم و اصلاحات در آن را بیش از پیش ضروری ساخته بود، سال ۲۰۰۵ کسی به رهبری واتیکان انتخاب شد که به رغم حضور سابقه‌دارش در دانشگاه و دانستن ۵ زبان به شدت با جهان مدرن و ملزومات حقوقی و اجتماعی و فردی آن مخالف بود. او که در دهه‌های اول پس از جنگ جهانی دوم مدافع اصلاحاتی در آموزه‌های کلیسا و دمسازی آن با ملزومات زندگی مدرن بود از جنبش دانشجویی سال ۱۹۶۸ ورق را برگرداند و دوباره ردایی از حفظ به هر قیمت آیین و سنن کلیسا پوشید. او ابایی نکرد که مدرنیت را مروج نسبی‌گرایی بخواند و پیوسته کلیسا را در خدمت مقابله با آن بخواهد. حرف محوری راتسینگر این بود که کلیسا (آیین مسیحیت؟ اسلام؟ ام‌القرای اسلام (جمهوری اسلامی؟)) برای تنزه و تقدیس جهان است و هرگونه نقد و خودنقادی می‌تواند به این وجهه ضربه بزند.

و زمانی که افتضاح سوءاستفاده‌های جنسی در نمایندگی‌های اصلی واتیکان در مکزیک و ایرلند و نیز در خود واتیکان را شماری از کشیشان تحمل نیاوردند و محرمانه به پاپ شکایت بردند که کاری بکند، حرف او این بود که حقوق قربانیان نباید بالاتر از حیثیت و اعتبار کلیسا (بیت؟) قرار بگیرد و این گونه بود که مجریان کم یا بیش ولو غیرمستقیم در کنف حمایت پاپ قرار گرفتند. رفتارمجازات‌گرانه و اخراج‌گر او نسبت به کشیشان و اسقف‌های منتقد هم موضوع بحث فیلم است.

اوج‌گیری بحران کلیسا و ساختارها و آموزش‌های متصلب و نادمساز آن با حتی رویکرد و زندگی مومن‌ترین مسیحیان البته از دهه‌های هفتاد و هشتاد قرن پیش شروع شده بود، ولی شیوه رهبری بندیکت به آن اوج بیشتری بخشید و پشت‌کردن فوج فوج معتقدان از کلیسا را بیش از پیش تسریع کرد، به گونه‌ای که مثلا ایرلند که از دژهای محکم کلیسای کاتولیک به شمار می‌آمد حالا به یکی از سکولارترین مناطق اروپا بدل شده و کلیساها کمتر رونق سابق را دارند. و در آلمان هم روزی نیست که یک کلیسای قدیمی یا نیمه‌قدیمی برای فروش به مزایده گذاشته نشود.

فیلم «پاسدار ایمان و عقیده» رول البته روزگار کنونی کلیسا را صرفا به کارنامه راتسینگرکه با استعفای مبتنی بر شکست رویه او در پاسداری از مطلق‌های کلیسا پایان یافت، ربط نمی‌دهد، بلکه بر این نکته هم تاکید دارد که چرا به رغم تلاش‌های خلف او (پاپ فرانسیس) مشکل کلیسا همچنان برپاجاست. فیلم این درک را القا می‌کند که بحران کلیسا هم در آموزه‌های مطلق آن است که در باره جهان و آخرت خود را همه‌چیزدان و هادی بی‌چون و چرای مومنان تلقی می‌کند و و هم در ساختار اقتدارگرا، ناشفاف، هیرارشیک و انتقادگریزش است، و اصلاحات فرانسیس که سال ۲۰۱۳ در پی استعفای راتسینگر (دومین استعفای یک پاپ قبل از مرگ در تاریخ کلیسا) جانشین او شده هم مادام که به سخنرانی‌های تابوشکنانه خود او و این یا آن جابه جایی در کلیسا محدود باشد و اصلاحاتی عملی را در دو عرصه یادشده اعمال نکند کمتر راه به جایی خواهد برد.

فیلم رول به گفته اکثر منتقدان آرام و با فاکت و استدلال و نمونه و در عین حال نفس‌گیر پیش می‌رود و به جای خشم و کینه به مکث و تامل رهنمون می‌شود. فیلم ۹۰ دقیقه است.