سانسور در سینمای ایران، کارنامه دولت روحانی

"تقسیم هنرمندان به هنرمندان ارزشی و غیر ارزشی بی‌معنا است" ،"نظارت مسائل فرهنگی را به مردم واگذار می کنیم"، "آیا مقدسات را فقط آن فردی که به دنبال ممیزی است و در اداره‌ای برای ممیزی نشسته، می‌داند و باید کنترل کند؟" این جملات، از مهم ترین شعارها «حسن روحانی» در دوره تبلیغات انتخاباتی ریاست جمهوری و ابتدای فعالیت دولت یازدهم بود که روایت از برنامه دولت برای کاهش سانسور و نظارت های سلیقه ای در حوزه فرهنگ و هنر داشت.

در عرصه عمل، «علی جنتی»، وزیر ارشاد دولت یازدهم هم از نگاه امنیتی مدیران فرهنگی گذشته انتقاد کرد و از مذاکره با مسئولان امنیتی در راستای کاهش چنین نگرش هایی گفت.

بازگشایی خانه سینما که 31 شهریور 92 رخ داد، از جمله نخستین گام های عملی دولت محسوب می شد و در تلطیف فضای فرهنگی و بهبود رابطه مدیران و هنرمندان بی اثر نبود؛ رابطه ای که «حجت الله ایوبی» رئیس سازمان سینمایی آن را در دوره جواد شمقدری به رابطه جن و بسم الله تشبیه کرده بود!

پس از اجرایی شدن طرح بازگشایی خانه سینما؛ به نظر می رسید زمان تحقق دیگر خواسته های جامعه اصناف خانه سینما از مدیران دولت روحانی است. درخواست هایی که اهالی سینما در بیانیه ای که به بهانه تبریک پیروزی انتخاباتی روحانی منتشر شد؛ اعلام کردند: "به‌رسمیت شناختن حقوق صنفی و سپردن کار به دست اصناف، تضمین آزادی‌های مصرح در قانون اساسی از جمله تأمین آزادی بیان و رفع سانسور، ایجاد فضای حیاتی برای فعالیت بخش خصوصی، بسنده کردن دولت به سیاست‌گزاری کلان در حوزه‌ی فرهنگ و بسترسازی و سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی سخت‌افزاری سینما."

با این حال، با انتشار دفترچه رویکردها و سیاست های سازمان سینمایی سال 93، (به عنوان خط مشی حرکت سالیانه مدیریت سازمان سینمایی) استراتژی خاص یا تغییر اساسی در سیاست های کلان ممیزی مدیریت جدید سینما دیده نشد و خط قرمزهای نظام همچنان مورد تاکید واقع شد. شاید تنها تفاوت مشهود سیاست های سازمان سینمایی کنونی با دفترچه سیاست های جواد شمقدری، گسترده تر شدن طرح های مورد اقبال سازمان سینمایی باشد.

در واقع اگر دفترچه سیاست های سازمان سینمایی دولت احمدی نژاد حاکی از حمایت از مضامین و درونمایه های کلی دین خواهی، اخلاق گرایی، آگاهی بخشی و امید آفرینی بود؛ در دولت روحانی همین مضامین با جزئیات و دامنه گسترده تری مدنظر قرار گرفته اند. به طور مثال در بحث اشاعه ارزش هاي ديني و ملي موضوعات به زیر مجموعه هایی چون راستگويي، نوع دوستي، مسئوليت پذيري، قانون گرايي، نظم اجتماعي؛ ايثار و ترويج فرهنگ شجاعت و شهادت طلبي تقسیم شده اند.

ضمن اینکه در مضامین توجه به اقوام و اقلیت های دینی داخل کشور، روابط بين نسلی، تحکيم شخصيت نسل فردا، بازخوانی تاریخ معاصر و گسترش اندیشه های امام خمینی جای مضامینی چون جنگ نرم، رویارویی استکبار با ایران و مقاومت اسلامی و موضوعات سیاسی (داخلی و خارجی) نشسته اند.

از سوی دیگر، دفترچه های سیاستگذاری سینما همواره بر اسلامی بودن سینما تاکید دارند؛ ولی از آنجا که تعریف روشن و دقیقی از سینمای اسلامی ارائه نکرده اند، با تاویل های و تفسیرهای متنوعی روبرو می شوند. در چنین شرایطی نگرش و ایدئولوژی اعضای تشکیل دهنده شوراهای پروانه ساخت و نمایش بسیار تعیین کننده است.  

با سیاست شفاف سازی یا به تعبیر وزیر ارشاد "چراغ انداختن در پستوها"، اسامی اعضای شورای صدور پروانه ساخت و نمایش فیلم ها که قبلا محرمانه بود؛ اعلام شد. حذف عناوین تندرو و زاویه دار با دولت و بازگشت اعضای صنفی سینما به این شوراها، نوید سهیم شدن سینماگران در ممیزی ها را داد و برخی سینماگران را برآشفت که تیغ سانسور در دولت روحانی به دست خود سینماگران داده شده است. این انتقادات به طور اخص به حضور سیدرضا میرکریمی، کارگردان سینما و هفتمین مدیرعامل خانه سینما وارد شد که در نهایت با استعفای وی و جایگزینی حجت الاسلام سیدمهدی خاموشی رئیس سازمان تبلیغات اسلامی خاتمه یافت. در ادامه، علی جنتی، وزیر ارشاد در دفاع از شوراهای نظارتی سینما؛ آنها را مشاوران کارگاه های سینمایی توصیف کرد که تنها در جایگاه یک صاحب نظر وارد می شوند و این را مصداق واگذار کردن کار به اهل دانست.

نتیجه ملموس کاری این شوراها افزایش تعداد پروانه ساخت های صادره بود؛ چنانکه از مهرماه 92 تا نیمه آذر 93، سازمان سینمایی دولت تدبیر و امید  193 مجوز ساخت گرفتند. در حالی که در دو سال آخر دولت احمدی نژاد با تولید 128 فیلم موافقت شد که از این بین 24 مجوز متعلق به مدیریت محمدرضا جعفری جلوه بود. اما در بحث پروانه های نمایش، اجرایی شدن تصمیم بازبینی و بررسی مجدد فیلم های توقیفی، حرکت رو به جلویی که به ماه عسل سازمان سینمایی و سینماگران پایان داد.

از جمله یادگاری های مهم ریاست جواد شمقدری بر سازمان سینمایی؛ فهرستی از فیلم های توقیف شده است: خرس (خسرو معصومی)، گزارش یک جشن (ابراهیم حاتمی کیا)،صد سال به این سال ها (سامان مقدم)، پاداش (کمال تبریزی)، خانه پدری (کیانوش عیاری)، پریناز (بهرام بهرامیان)، قصه ها (رخشان بنی اعتماد)، بلوک 2، خروجی 9 (علیرضا امینی)، آشغال های دوست داشتنی (محسن امیریوسفی) و این یک رویا است (محمودغفاری)، مهمونی کامی (علی احمدزاده) و گس (کیارش اسدی زاده) .

از بین فیلم های مذکور، دولت روحانی به فیلم های "خانه پدری"، "آشغال های دوست داشتنی" و "قصه ها" مجوز نمایش در جشنواره فیلم فجر را داد ولی واکنش های منفی به آنها محلی برای مناقشه بر سر آزادی و سانسور بین دولت و مجلس تبدیل شد.

"قصه ها" از سوی برخی نمایندگان مجلس و رسانه های مخالف دولت، متهم به سیاه نمایی و حاصل عصبانیت بنی اعتماد از دولت احمدی نژاد خوانده شد و "خانه پدری" هم به دلیل نمایش خشونت افسار گسیخته و سیاه نمایی جامعه ایران، نیازمند تغییرات دانسته شد. اما در این بین با "آشغال های دوست داشتنی" به عنوان نماد جانبداری از جریان فتنه؛ آنچنان برخورد شد که مسئولین سینمایی از نمایش آن در جشنواره منصرف شدند.

با نمایش "عصبانی نیستم" ساخته رضا درمیشیان و "روز رستاخیز" ساخته احمدرضا درویش در جشنواره فجر، سینما به ترکیب جدیدی از فیلم های توقیفی رسید. «عصبانی نیستم» که پروانه ساختش را از دولت قبلی دریافت کرده بود؛ به حمایت از فتنه گران متهم شد و روز رستاخیز که روایتگر روز عاشوراست از سوی برخی مراجع تقلید و جامعه روحانیت، توهین به مقدسات تلقی شد. نمایش "عصبانی نیستم" در جشنواره فیلم برلین و همچنین اهدای جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره ونیز به فیلم "قصه ها" باعث شد تا مخالفان، وزارت ارشاد را مجری سیاست های اصلاح طللبان خارج از گود بدانند و جنتی را مهاجرانی دوم بخوانند. چنانچه خط قرمز نانوشته ای را به مرزهای خطر سینما با عنوان پرداختن فتنه 88 اضافه کرد.

فاقد مشکل خواندن "عصبانی نیستم" از سوی سازمان سینمایی و اعمال برخی ممیزی ها برای تبدیل این فیلم از یک فیلم سیاسی به یک فیلم اجتماعی، این فیلم را در نوبت اکران سینماها قرار داد. این اقدام وزارت ارشاد؛ اعتراض کمیسیون فرهنگی مجلس و کمیسیون اصل 90  را در پی داشت که در نامه ای، علاوه بر درخواست عدم اکران این فیلم؛ خواستار اکران نشدن هفت فیلم دیگر هم شدند. ‌تلاش دولت برای تغییر نظر اهل مجلس به جایی نرسید و خبر از استیضاح وزیر به بهانه نمایش این دو فیلم منتشر شد.

در پی انتشار نامه کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی؛ ۱۵۰‌‌سینماگر‌ از اصناف مختلف سینمای ایران در نامه‌‍‌ای به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی حمایت جنتی را از پروانه نمایش های صادره خواستار شدند. با این حال، فشار‌ مجلس در نهایت منجر به عقب‌نشینی مدیران سازمان سینمایی شد و با وجود صدور پروانه نمایش برای فیلم «عصبانی نیستم»، از اکران آن جلوگیری به عمل آمد. وزارت ارشاد با اکران نشدن «عصبانی نیستم» سیاست سکوت را در پیش گرفت و انتقاد اهالی سینما را نسبت به انفعال مدیران برانگیخت. در این وضعیت سازمان سینمایی در تلاش برای اتهام زدایی از دولت، انگشت اتهام را مقابل رسانه ها گرفت.

حسین نوش آبادی سخنگوی وزارت ارشاد اکران نشدن فیلم ها را سوژه‌ای برای برخی از رسانه‌ها خواند تا کل عملکرد وزارت ارشاد را زیر سؤال ببرند. محمدمهدی عسگرپور مدیرعامل خانه سینما از وضعیت موجود سینما انتقاد کرد و گفت: "در شرایطی که معلوم نیست قدرت دست مجلس یا دولت است، محافظه‌کاری به یکی از ویژگی‌های مدیریت فرهنگی کشور بدل شده است."

اکنون و در آستانه برگزاری جشنواره فیلم فجر؛ وزارت ارشاد بیش از پیش پیگیر مضامین فیلم هاست؛ چون این بار فیلم های حاضر نه حاصل دولت قبلی، بلکه بارورشده در دولت کنونی هستند. سیاست اساسی سازمان سینمایی هم کاهش فیلم های توقیفی با کنترل فیلم ها در همان زمان تولید است.

شاید حضور محمد احسانی (معاون اسبق نظارت و ارزشیابی) در پشت صحنه همه ی فیلم های تولید شده در همین راستا باشد اما قرار گرفتن فیلمی چون "خانه پدری" در لیست اکران گروه هنر و تجربه نشانگر این ادعای کارگردانش کیانوش عیاری است که "فیلم های توقیفی هر دوره مدیریتی در مدیریت بعدی اکران خواهند شد!"