سرزمینی که شاعران، از فردوسی گرفته تا ملک الشعرای بهار، در وصف طبیعت سرسبز و سرزنده آن نوشتند، حالا گرفتار بیماری شهرهای بیابانی ایران شده است. گزارش‌ها می‌گویند که مازندران، یکی از پرآب‌ترین استان‌های ایران، با پدیده فرونشست زمین روبه‌روست.
***
تا دو سال پیش، مقام‌های دولتی فرونشست زمین را در تمام استان‌های ایران به‌جز گیلان و مازندران گزارش کرده بودند، اما در ماه‌های اخیر کم‌کم خبرهایی درباره فرونشست زمین در این دو استان هم منتشر شده است. در گزارش‌های متعدد درباره فرونشست در استان‌های دیگر، کارشناسان همواره برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی آب را دلیل گسترش این پدیده اعلام کردند، با‌این‌حال در روزهای گذشته، یک مقام وزارت راهوشهرسازی، دلیل فرونشست زمین در مازندران را عقب‌نشینی آب دریای خزر دانست.
«علی بیت اللهی»، رییس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راهوشهرسازی، به خبرگزاری «ایلنا» گفت که عقب رفت آب دریای خزر باعث شده که فرونشست زمین در استان پرآب مازندران و در برخی از گستره‌های این استان به سمت دریا، به بالای ۹ سانتیمتر در سال برسد. این درحالیست که کارشناسان پسرفت آب دریای خزر را در شرایط فعلی، عامل فرونشست زمین در مازندران نمی‌دانند.
نابودی سفرهای زیرزمینی آب
«نیک آهنگ کوثر»، تحلیلگر حوزه آب و محیطزیست به «ایران‌وایر» گفت که فرونشست زمین در مناطق آبرفتی، براثر پایین آمدن سطح سفره آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد.
او در مورد تاثیر کاهش سطح آب دریای خزر بر فرونشست زمین گفت: «سطح آب این دریا هنوز آنقدر پایین نرفته که بر فرونشست زمین در مازندران تاثیر بگذارد. اگر سطح آب در یک مقطع کوتاه ۵۰ متر کاهش پیدا کند، به‌دلیل ارتباط آب‌های زیرزمینی با آب‌های سطحی، شاهد نوعی آبکشیدگی خواهیم بود.»
این تحلیلگر حوزه آب تاکید کرد که فرونشست زمین در مازندران، به‌دلیل حفر چاه‌ها و استخراج آب از سفره آب زیرزمینی است و پیش‌تر هم نسبت به بحرانی شدن برخی مناطق به‌دلیل برداشت بی‌رویه آب، هشدار داده شده بود.
«روزبه اسکندری»، کارشناس محیطزیست، آب و سازه‌های هیدرولیکی هم به ایران‌وایر گفت که وقتی آب دریا پسرفت داشته باشد، موجب پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی در نوار ساحلی می‌شود. از آنجایی که این نوار ساحلی یک بافت ریزدانه دارد، پایین آمدن سطح آب، اثر ملموسی روی زمین می‌گذارد و موجب فرونشست می‌شود. او در ادامه گفت که آنچه در‌حال‌حاضر بر فرونشست زمین در مازندران تاثیر گذاشته، برداشت بی‌رویه آب به‌دنبال فشار جمعیت و بارگذاری اضافه روی اقلیم مازندران، چه با احداث ساختمان و سازه‌های جدید و راه‌های دسترسی و چه با توسعه کشاورزی است.
به گفته روزبه اسکندری، بیرون کشیدن آب از لایه‌های زیرین خاک، موجب فرونشست زمین می‌شود، به این ترتیب که شکسته شدن لایه‌های خاک به‌دلیل تهی شدن ذرات آبی که در خلل و فرج آن‌ها بوده، به تدریج بر نشست زمین اثر می‌گذارد.
طرح‌هایی که اجرا نشد و سطح آب زیرزمینی افت کرد
آنچه کارشناسان به ایران‌وایر گفتند، با سخنان «عبدالله درزی»، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، مطابقت دارد. او به خبرگزاری «مهر» گفت که از سال ۱۳۹۹ مشخص بود که وضعیت استان مازندران ازنظر مخازن زیرزمینی آب وخیم است.
پیش‌از آن در سال ۱۳۹۴، طرح «احیا و تعادل بخشی آب زیرزمینی» ابلاغ شد تا با اجرای آن، اقدامات متعددی برای کاهش مصرف آب زیرزمینی انجام شده و کسری مخزن جبران شود. این درحالیست که به گفته عبدالله درزی، طی این مدت نه‌تنها جلوی حفر چاه‌های غیرمجاز گرفته نشد، بلکه برای حفر چاه‌های مجاز هم مجوز صادر شد؛ چاه‌هایی که قرار است به کشت برنج و ویلاسازی‌های بی‌شمار این استان آب برسانند.
این استاد دانشگاه سازی توضیح داد که علاوه‌بر چاه‌های مجاز، حدود ۱۰۰ هزار چاه غیرمجاز در مازندران وجود دارد که مشخص نیست چه قدر از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند.
روزبه اسکندری، کارشناس آب و سازه‌های هیدرولیکی هم در این مورد به ایران‌وایر گفت که با استفاده بیشتر از منابع زیرزمینی آب، وضعیت فرونشست زمین در مازندران از میزان فعلی که ۹ سانتیمتر در سال است، بیشتر خواهد شد. او توضیح داد که محصولات کشاورزی در این استان ازجمله برنج، آب‌بر هستند و اضافه شدن بار مهاجران و جمعیت بیشتر، موجب مصرف بیشتر آب‌های زیرزمینی و درنهایت شکسته شدن لایه‌های خاک و فرونشست بیشتر زمین خواهد شد.
نیک آهنگ کوثر هم اجرا نشدن طرح‌های تعادل بخشی و افزایش میزان برداشت آب زیرزمینی را نسبت به میزان تغذیه سفره‌ها، موجب تشدید فرونشست زمین دانست.
او گفت: «تا چند سال پیش، مازندران و گیلان تنها استان‌های فاقد دشت‌های ممنوعه برداشت آب بودند، اما سال گذشته این موضوع برای گیلان و مازندران هم تغییر کرد و برداشت آب از برخی دشت‌ها ممنوع اعلام شد.»
حالا به اعتقاد این کارشناسان، با روند شدید مهاجرت به این دو استان و نیاز به آب بیشتر، مناطقی در گیلان نیز در خطر فرونشست قرار خواهند گرفت.
از نابودی جنگل‌ها، تا آلوده کردن آب‌ها
اگرچه کارشناسان معتقدند کاهش فعلی سطح آب خزر تاثیر چندانی بر فرونشست زمین در مازندران نداشته، اما اگر روند پسرفت آب شدت بگیرد، احتمال تشدید فرونشست زمین هم بیشتر می‌شود. یکی از دلایل اصلی کاهش آب دریای خزر، کم شدن ورودی آب از سمت روسیه است.
رودخانه بزرگ ولگا، اصلی‌ترین منبع تغذیه دریای خزر است. روسیه برای توسعه محصولات کشاورزی از منابع آب این رودخانه استفاده می‌کند و در چند جای این رودخانه سدسازی کرده است. همین موضوع باعث شده که ورودی آب رودخانه به دریای خزر کاهش پیدا کند. این درحالیست که بر‌اساس کنوانسیون تهران، روسیه وظیفه دارد حقابه دریای خزر را از رودخانه ولگا تامین کند.
کنوانسیون تهران معاهده‌ای بین کشورهای همسایه دریای خزر (ایران، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و فدراسیون روسیه) است که با هدف حفاظت از محیطزیست و اکوسیستم این دریاچه، سال ۱۳۸۲ در تهران امضا و سه سال بعد از آن، لازم‌الاجرا شد.
اگر قرار باشد کاهش آب دریای خزر در سال‌های آینده فرونشست زمین در گیلان و مازندران را تشدید کند، اقدامات و سوءمدیریت‌های دولت در ایران همین حالا بحران آب و فرونشست زمین را به‌وجود آورده است.
طبق گفته کارشناسان و اذعان مقامات حکومتی، جنگل، یکی از پدیده‌های تولید کننده آب در مازندران است. خرداد سال جاری، مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران گفت که جنگل هیرکانی حدود ۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون مکعب آب را در خود ذخیره می‌کند که برابر با ظرفیت یکی از بزرگترین سدهای کشور است. جنگل هیرکانی به جنگل گسترده شده در حاشیه جنوبی و غربی دریای خزر گفته می‌شود.
«عباسعلی نوبخت»، رییس منابع طبیعی و آبخیزداری ایران نیز، چندی پیش همین نکته را در یک همایش بیان کرد.
تولید و ذخیره آب به‌دلیل وجود جنگل‌ها به این معنا است که با از بین رفتن جنگل در استان‌های مازندران و گیلان، میزان تولید و ذخیره آب در سفره‌های آب زیرزمینی کاهش پیدا می‌کند؛ اتفاقی که همین حالا در حال وقوع است.
خبرگزاری دولتی «ایرنا»، شهریور سال جاری گزارش داد که بیشتر مساحت جنگل‌های جلگه‌ای شمال ایران طی چند دهه اخیر به‌دلیل تغییر کاربری، تصرف و تخریب از بین رفته است. در واقع مسوولان جمهوری اسلامی طی چند دهه یا چشم خود را به روی نابودی این جنگل‌ها بستند، یا خود در این نابودی دست داشتند.
دبیرکل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران هم گفت: «حدود ۲ میلیون هکتار از جنگل‌های شمال کشور، محل تاخت‌وتاز ویلاسازان و جنگل‌خواران قرار گرفته است و تخمین‌ها حاکی از آن است که پوشش جنگلی مازندران طی ۵۰ سال گذشته، نصف شده است.» بنابراین ظرفیت تولید آب جنگل‌های شمال ایران هر سال کمتر و کمتر شده است. در چنین وضعیتی وقتی بارندگی کاهش پیدا کند و برداشت آب هم چندین برابر شود، افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین قطعی است.
نیک آهنگ کوثر، تحلیلگر حوزه آب و محیطزیست، در این مورد به ایران‌وایر گفت که در مازندران کشاورزی بیشتر شده و نوع آن هم تغییر کرده است. به‌خاطر کاهش میزان بارش برف، آب کمتری وارد منابع زیرزمینی و آبخوان‌ها می‌شود و از بین رفتن جنگل‌ها هم، باعث شده آب کمتری ذخیره شود.
حالا در شرایطی که به‌خاطر کمبود منابع آب، هر چشمه‌ای باید قدر و منزلت بیشتری در گیلان و مازندران داشته باشد، دفن غیربهداشتی زباله‌های شهری و دپو زباله در مناطق جنگلی و نیمه جنگلی این دو استان، باعث شده که بخشی از آب‌های جاری و زیرزمینی هم با شیرابه‌های ناشی از این زباله‌ها آلوده و سمی شود.
دستگاه‌های حکومتی در ایران، از محلی گرفته تا ملی، فهرستی از عملکرد ناکارآمد و سوء‌مدیریت را در قبال حفاظت از منابع طبیعی گیلان و مازندران در کارنامه خود دارند؛ چنانکه حتی اگر در یک شرایط متفاوت امکان رفع آن وجود داشته باشد، بعید است در کوتاه مدت جبران شود. از‌این‌رو اشاره به افت سطح آب دریای خزر به‌عنوان عامل فرونشست شدید زمین در مازندران، به‌نوعی آدرس غلط دادن است.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر