چرا ایران نمی تواند مناطق آلوده به مین را پاکسازی کند؟

ساعت شانزده و ۴۵ دقیقه جمعه ۲۶ مهر ماه ۱۳۹۲ گشین، سینا، آلا، خبات، متین، بهنوش و زنا، هفت کودک روستای نشکاش مریوان وقتی سرگرم قایم باشک بازی بودند ناغافل روی مین رفتند و راهی بیمارستان شدند. ماموستا امینی، دهیار روستای نشکاش می‌گوید: «گشین تا وقتی که به بیمارستان برسیم در آغوشم بود چند بار از من پرسید ماموستا پایم پیدا کن، پایم کجاست» پای راست گشین از مچ قطع شد و چشم و گوش چپ خود را نیز از دست داد خَبات ١٢ ساله، پسر عموی گشین از ناحیه چشم دچار آسیب جدی شده و ترکش یکی از مین‌ها همچنان در کمر وی باقی مانده است. آلا، دوست گشین نیز در خطر از دست دادن بینایی کامل است. متین، دیگر کودک مجروح این حادثه نیز از ناحیه پا به‌شدت آسیب دیده و به بیماری اعصاب و روان مبتلا شده است.این اتفاق در حالی رخ داد که پیش از این، مصطفی محمدنجار، وزیر دفاع دولت اول احمدی نژاد وعده داده بود تا پایان سال 86، پایگاه‌ها و مناطق آلوده به مین استان کردستان به طور کامل پاکسازی می شوند.

نشکاش در ۴۶ کیلومتری مرز ایران با عراق واقع شده است. پیش از این سپاه برای عملیات های نظامی خود در نزدیکی روستا اقدام به تاسیس یک پایگاه کرد. پس از مدتی پایگاه تعطیل شد ولی آثار فعالیت های آن از جمله مناطق مین گذاری شده باقی ماند، مناطقی که علاوه بر حادثه برای هفت کودک، در طول سال های گذشته جان دو نفر دیگر را نیز گرفته است.

ماموستا امینی، دهیار روستای نشکاش به ایران وایر می‌گوید: «در سال ۱۳۷۶ براثر برخورد با مین در این منطقه یک نفر کشته و ۴ نفر مجروح شدند. یک سال بعد آمدند و پاکسازی کردند اما در سال ۱۳۹۲ روز عید قربان وقتی هفت تن از بچه‌ها در وسط روستا بازی می‌کردند به خاطر سرازیر شدن مین‌ها براثر سیلاب روی مین رفتند. هفت نفر در جا مجروح شدند. گشین که تا بیمارستان مریوان در آغوشم بود به من می‌گفت ماموستا پایم پیدا کن.»

وی می‌افزاید: «برادران مین روبی گفته‌اند هنوز ۷۰ درصد از این منطقه پاک نشده است این در حالی است که منطقه آلوده به مین نزدیک خانه‌های ماست سیم خارداری وجود ندارد تابلویی هم نیست، بچه‌های کوچک که سواد ندارند. ما نگرانیم براثر باران مین‌ها سرازیر می‌شوند پایین و اتفاقات بیشتری رخ دهد. حالا بچه‌های نشکاش در گوشه خانه خوف دارند به بیرون بروند آن‌ها در خانه بازی می‌کنند.»

بر پایه آمارهای موجود، در چهار استان کردستان، آذربایجان غربی، ایلام و کرمانشاه بیش از ۱۲ میلیون و ۸۰۰ هزار مین کار گذاشته شده که با در نظر گرفتن آمار ساکنان این استان‌ها برای هر یک شهروند بیش از یک مین آماده انفجار وجود دارد.

بخش زیادی از من‌های زمینی کارگذاشته شده در این مناطق مربوط به هشت سال جنگ ایران و عراق و جنگ‌های کردستان است. ایران با ۱۶ میلیون مین خنثی‌نشده، پس از کشور مصر دارای بیشترین زمین آلوده به مین در جهان است. طبق اعلام مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد، بر اثر انفجار مین سالانه بیش از ۱۵ تا ۲۰ هزار نفر در سراسر جهان، کشته و مجروح می‌شوند که بیش از ۸۰ درصد آن‌ها را غیرنظامیان تشکیل مى‌دهند.

پس از پایان جنگ و کشته شدن بسیاری از شهروندان براثر برخورد با مین‌های پاک سازی نشده در سال ۱۳۸۳، مرکز مین زدایی در جمهوری اسلامی تاسیس شد. با وجود فعالیت این مرکز در طول این سال‌ها، همچنان شهروندان بسیاری بر اثر برخورد با مین‌های زمینی‌ و دیگر ادوات منفجرنشده باقیمانده از دوران جنگ ایران و عراق کشته یا مصدوم شده و می‌شوند.

 عیسی بازیار، مدیر سابق یکی از شرکت‌های پاکسازی مین در گفتگو با ایران وایر معتقد است که سردار امیر احمدی، سردار سپاه و رییس مرکز مین زدایی، کار‌ها را به جای واگذاری به متخصصان این فن به یگان‌های مهندسی سپاه سپرده، آن‌ها هم سرسری پاک می‌کنند: «توانایی فنی ندارند، سپاه از کسانی در پاکسازی استفاده می‌کند که در جنگ، کار پاکسازی نظامی مین را انجام می‌دادند افرادی که در زمان جنگ، معابر دو سه متری را باز می‌کردند که فقط نیروهای جنگی می‌توانستند عبور کنند. اکنون نیازمند پاکسازی کلی بنابر استانداردهای حقوق بشری و جهانی هستیم، متخصصانی که در دوره‌های مختلف کشورهایی نظیر کانادا یا امریکا شرکت کرده باشند.» برپایه استانداردهای جهانی، پاکسازی زمانی به صورت کامل انجام شده که منطقه آلوده عاری از هر گونه صدا باشد یعنی دستگاه مین یاب، در فاصله یک متری هیچ صدایی اعلام نکند و تا عمق سی سانتی متری باید خالی از فلز مین و باقی مانده‌های جنگ اعم از گلوله خمپاره و نارنجک باشد.

در حال حاضر کار‌شناسان مرکز مین زدایی کردستان عراق برای آموزش دوره‌های پاکسازی مین به کانادا اعزام می‌شوند. عیسی بازیار که در پاکسازی زمین‌های مین گذاری شده در کشور عراق نیز شرکت داشته می‌گوید: «روش‌های پاکسازی در عراق با ایران اصلا قابل قیاس نیست. مسئولان این مرکز در دوره‌های مختلف پاکسازی مین در نروژ، کانادا و امریکا و نیز دوره‌های مختاف سازمان ملل شرکت کرده‌اند ولی در ایران، آقای امیراحمدی که هم زمان هم ریاست مرکز پاکسازی مین را برعهده دارد و هم بخش املاک و مستقلات سپاه، فاقد دانش فنی در این حوزه است.»

به گفته این متخصص پاکسازی مین، در طول شش ماه نخست سال جاری، تعداد ۳۲ مورد کشته و مجروح ناشی از برخورد با مین در کشور رخ داده، ولی در کردستان عراق از سال ۲۰۱۳ تنها یک نفر اهل بوسنی و هرزگوین هنگام بازدیدهای می‌دانی به دلیل کار اضافی بر روی یکی از مین‌ها کشته شده است. در سال۲۰۱۳، ۱۴۴ نفر براثر برخورد با مین در ایران کشته و مجروح شده‌اند.

علاوه بر افراد فعال در مهار مین، مردم بومی ساکن مناطق آلوده نیز تاوان عدم اشنایی مدیران و مسئولان مرکز مین زدایی با دانش فنی روز دنیا را داده‌اند. بر اساس آمار اعلام‌شده از سوی مسوولان وزارت دفاع از ۱۳۶۷ تا مهر ۱۳۹۲، ۳۱۰ نفر بر اثر انفجار مین در کردستان جان خود را از دست دادند و ۱۵۷۰ نفر مجروح شده‌اند.

عمر دهقان، دهیار روستای اسن آباد مریوان، حوالی ساعت ۴ بعد از ظهر روز سه شنبه ۱۹ فروردین ماه ۱۳۹۳ هنگامی که در پشت باغ خود مشغول کاشت نهال بود در منطقه‌ای که پیش‌تر اعلام شده بود پاکسازی شده روی مین رفت و پای خود را از دست داد وی در این زمینه به ایران وایر می‌گوید: «من از ۲۵ سال پیش به مردم روستا هشدار می‌دادم که مراقب می‌ن‌های فعال منطقه باشند حالا خودم روی مین رفتم. او از مسئولان مرکز مین زدایی خواست که این منطقه را پاکسازی کنند یا حداقل حصارکشی کنند تا بیشتر از این تلفات ندهیم.»

وی با بیان اینکه در این منطقه آلوده به مین از سیم خاردار وحصار خبری نیست می‌افزاید: «بعد از اینکه پای من بر اثر انفجار مین قطع شد هیچ کس از کارکنان مرکز مین زدایی برای رسیدگی به منطقه و پاکسازی آن مراجعه نکردند.» به گفته دهیار روستای اسن آباد مریوان تا به حال بیش از ۱۵ نفر از اهالی این روستا بر اثر برخورد با می‌ن‌های کارگذاشته در اطراف این روستا مجروح و کشته شده‌اند.

قربانیان سرنوشت متفاوتی دارند. زمانی قرار بود به استناد ماده واحده‌ قانون برقراری حقوق وظیفه یا مستمری بازماندگان معروف به کمیسیون ماده دو استانداری، آن دسته از مهاجران و کسانی که به مناطق جنگی مراجعت می‌کنند و به‌علت برخورد با مین یا مواد منفجره معلول یا فوت می‌شوند، در حکم جانباز یا شهید تلقی و طبق ضوابط بنیاد شهید و امور ایثارگران از حقوق و مزایای شهیدان و جانبازان جنگ تحمیلی برخوردار می‌شوند. ولی همواره تبصره های بوده، به عنوان نمونه، کشته شدگان ناشی از برخورد با مین در کردستان به این دلیل از این حمایت‌ها محروم شده‌اند که در مناطق ممنوعه کولبری کرده بودند. در خوزستان، برخی افراد معلول پس از گذراندن هفت خوان نهادهای مربوطه، ماهانه 45 هزار تومان به عنوان حقوق دریافت کرده اند.

در حال حاضر، به هفت کودک منطقه نشکاش وعده بیمه و خدمات درمانی داده‌اند هنوز پاکسازی مناطق آلوده انجام نشده است. این کودکان فاصله خانه تا مدرسه را در مناطق آلوده به مین طی می‌کنند.

وضعیت در استان کرمانشاه هم که در بهمن ماه ۱۳۹۱ با حضور سردار احمد وحیدی، وزیر دفاع وقت، جشن پاکسازی مین برگزار شد، به همین روال است. از سال ۱۳۹۰ تاکنون تنها در شهرستان قصرشیرین ۸۴ مورد انفجار مین و مواد منفجره باقی مانده از دوران جنگ رخ داده است. بر اثر این انفجار‌ها ۱۰ نفر جان باخته و ۶۷ نفر نیز مجروح شدند و ۲۱ دستگاه خودرو نیز از بین رفته است.

خوزستان و ایلام هم دو منطقه مهم از نظر آلودگی به مین‌های پاکسازی نشده هستند. آلوده‌ترین مناطق مین گذاری شده در خوزستان، فکه و شلمچه هستند. بازیار در این زمینه می‌گوید: «در یکی از شب‌های مرداد ماه سال جاری یک جوان بیست ساله به نام احمد حافظ طرفی اهل بستان که در خط بازارچه مرزی چزابه در مرز عراق به بستان مسافرکشی می‌کرد هنگام بازگشت به بستان، از جاده منحرف شد و به دلیل برخورد با مین ضد تانک کشته و بدنش تکه تکه شد. بدن او به حدی متلاشی شد که خانواده‌اش حاضر به دیدن جسد او نشدند. خانواده‌اش می‌گفتند او چرا در جایی روی مین رفته که گفته شده بود سال هاست پاکسازی شده، به خاطر ساکت نگه داشتن خانواده آن مرحوم، بنیاد شهید آن‌ها را تحت پوشش خود قرار داد و دیه کامل به آن‌ها پرداخت کرد. مین ضد تانک دارای حجمی حدود ۱۱ کیلو مواد منفجره و ۲ کیلو اهن است، مین یاب از حدود نیم متری نزدیک این مین به صدا در می‌آید. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این منطقه اساسا پاکسازی نشده است.»

علاوه بر نقص دانش فنی، ایران حاضر به سرمایه گذرای برای جذب شرکت های خارجی در این زمینه نیست، به گفته بازیار: «متوسط نرخ پاکسازی برای هر عدد مین بنابر برآوردهای جهانی ۱۰۰ تا سیصد دلار است که این مقدار در ایران که در هر هکتار به طور متوسط ۱۵۰ تا ۳۰۰ مین وجود دارد برای هر هکتار ۵۰۰ دلار است، این مساله باعث کم کاری شرکت‌ها و مجریان پاکسازی شده است.»

با وجود شرایط ویژه جمهوری اسلامی و بالابودن  تعداد مین‌های آلوده، این کشور هنوز به کنوانسیون منع مین (اتاوا) نپیوسته است. دولت‌های عضو پیمان آتاوا پس از گذشت ۱۰ سال از پایان جنگ موظفند کشتزار‌ها و مزارع را از مواد منفجره و مین پاک‌سازی کنند. با پیوستن به این کنوانسیون‌ها، کمک‌های فنی جهانی بطور سیستامتیک به همه کشورهای آلوده به مین داده خواهد شد و این یعنی کمتر شدن تلفات در بخش‌های مدنی و شاغلان پاکسازی. به نظر می رسد در حال حاضر، مسئولان نظامی ایران ترجیح می دهند با روش های کلاسیک و بسیجی وار راه خویش را در این زمینه بروند، هزینه این انتخاب را هم کودکان شنگانی می دهند، چون همه این سال های پس از جنگ.