عطش موزه‌های عربی برای خرید آثار باستانی ایران

فرزانه حاجیلو، شهروند خبرنگار، اصفهان

کشورهای حاشیۀ جنوبی خلیج فارس به خصوص در ده سال اخیر،به فکر ایجاد موزه­‌هایی افسانه‌ای افتاده­ اند. موزه هنر اسلامی در دوحه پایتخت قطر به سال 2008 و همچنین موزه لوور ابوظبی در امارات متحده عربی به سال 2017، دو نمونه مشهور در این زمینه هستند. موزه دبی در سال 1971 و موزه بحرین در سال 1988 هم از نمونه‌های قدیمی‌تر هستند.

ایجاد و یا گسترش این موزه­‌ها در بین کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، امروزه علاوه بر توجه به فرهنگ، به حالت رقابتی درآمده است. امروزه ساختن هویت عربی برای این کشورها در صدر سیاست­‌های فرهنگی است. این سیاست­‌گذاری­‌ها حتی با تغییر نام خلیج فارس به این موضوع ابعاد سیاسی گسترده­ای داده است.

این موزه‌­ها با بناهای عظیم خود،به عنوان جاذبه­‌های گردشگری بی‌­بدیل برای آینده،نیاز به اشیائی برای نمایش و توریست­‌هایی برای بازدید دارند. در چنین فضایی، اشیای باستانی ایران می‌‌توانند یک گزینه جذاب و پرمشتری باشند.

ایران یکی از کشورهای تاریخی خاورمیانه است که با اعتلای زبان و خط عربی در دوره­‌های اسلامی توانست آثار مهمی از هنرمندان و دانشمندان بر جای گذاشته، سبک خاص خود را بین کشورهای اسلامی به وجود آورد و این همان چیزی است که اعراب متولی موزه­‌های جدید به آن نیاز دارند.

البته موزه­‌ها به دلایل خاصی هم‌چون قوانین استرداد اموال فرهنگی منقول نمی‌­توانند از هر جایی این اشیاء را خریداری کنند،بنابراین به مراکز معتبر برای خرید و فروش آثار عتیقه رجوع می­کنند. از این روی، حراجی­‌های بزرگ جهان هم‌چون کریستی، ساتبی، بِین بریجز، موش و گرنی و... مراکز معتبری برای خرید و فروش آثار تاریخی و هنری محسوب می­‌شوند.

جدیدترین حراجی کریستی در لندن که با عنوان «هنر جهان اسلام و هند از جمله فرش و قالیچه ­های شرقی» (Art of the Islamic and Indian Worlds Including Oriental Rugs and Carpets) در تاریخ 25 اکتبر (سوم آبان) برگزار خواهد شد. این حراجی،در مجموع 382 اثر تاریخی و هنری از کشورهای ایران، هند، ترکیه، چین، سوریه، تونس، عربستان، اسپانیا، روسیه، فلسطین، مراکش، اردن، ایتالیا، مصر،بریتانیا، لهستان، عراق، قزاقستان، ازبکسکتان، ترکمنستان و تونس به حراج می‌گذارد.

اولین قطعه در کاتالوگ این حراجی دو برگ از قرآنی متعلق به قرن 9 میلادی از تونس است که بین 200 تا 300 هزار پوند ارزش­‌گذاری شده است.

بیش از 180 اثر متعلق به فرهنگ ایران در دوره­ های اسلامی در قالب 150 آیتم، شامل کتاب، آثار خوشنویسی، ظروف فلزی قلم‌زنی شده، نقاشی، کاشی­هایی با مضمون کتیبه و نقوش انسانی و حیوانی، منسوجات، پوشاک و البسه، ظروف سفالی، مُهر، قلمدان، صندوق­ های چوبی، یک لنگه درب نقاشی شده، کشکول، خنجر، جعبه­ های لاکی، جواهرات، قبله ­نما، قابی متعلق به محمدرضا پهلوی و ملکه فوزیه، سرقلیان، فرش و قالیچه­ هایی از کردستان، آذربایجان، کرمان و... بخصوص از دوره­ های تیموری تا دوره معاصر، از اقصی نقاط ایران بویژه آذربایجان، اصفهان و شیراز و... در این حراجی حضور دارند. اگر بخواهیم آثار متعلق به فرهنگ ایرانی مکشوفه از کشورهای دیگر همچون ترکیه، افغانستان، آذربایجان، ازبکستان، ترکمنستان و... را به آن بیافزاییم ،این تعداد بسیار بیشتر خواهد شد.

می­توان ارزشمندترین آثار ایرانی در میان آثار به معرض حراج قرار داده­شده کریستی، به موارد زیر اشاره کرد:  

• قرآن خطی، دوره صفوی هرات، اواخر قرن شانزدهم میلادی، 120 تا 180 هزار پوند.
• تابلو «جوان نشسته» رقم رضا عباسی، نقاش دوره شاه عباس صفوی به ابعاد 18.9 × 10.2 سانتی­متر، قیمت بین 100 هزار تا 150 هزار پوند.
• نسخه­ ای از شاهنامه فردوسی، سال 1640 میلادی، با رقم محمد قاسم بن محمد میرک الحسینی، 80 تا 120 هزار پوند.
• نقاشی رنگ روغن، از «نواب سیف­الدوله، سلطان محمدمیرزا»، با رقم سید میرزا، به ابعاد 73 × 153 سانتی­متر، دوره قاجار، تاریخ 1830 تا 1835 میلادی، بین 80 تا 120 هزار پوند.
• نسخه خطی تفسیر التفاسیر، اثر ابوبکر عتیق نیشابوری 1100 میلادی، رقم عبدالله الغریمی 1557 میلادی، 60 تا 80 هزار پوند.
• نقاشی رنگ روغن،«پرتره­ای از یک دوشیزه»، هنرمند: ناشناس، دوره: صفوی، اواسط قرن هفدهم میلادی، 40 تا 60 هزار پوند.
• - تابلویی از مجموعه کاشی­ های منقوش (19 قطعه) با نقوش پرندگان، حیوانات و گیاهان، دوره صفوی، قرن هفدهم میلادی، بین 30 تا 50 هزار پوند.
• یک جهت ­نما و قبله ­نما، به رقم محمد مهدی الیزدی، دوره صفوی، 1660 میلادی، 30 تا 40 هزار پوند.

علاوه بر این 46 تخته فرش و قالیچه ایرانی از نواحی کردستان، آذربایجان، اراک، تهران، زنجان، اصفهان، کرمان، از دوره قاجار تا معاصر بین 150 تا 40 سال قدمت در این حراجی به معرض فروش گذاشته خواهد شد.

خرید و فروش آثار باستانی و تاریخی ایران در سال‌های اخیر با انتقادهای متعددی مواجه بوده است. منتقدان می‌گویند با توجه به اینکه آثار دوره­های اسلامی ایران مورد توجه بیشتر کشورهای جنوبی حاشیه خلیج فارس است، به نظر می­رسد با ضعف قانون که نگهداری آثار دوره صفوی به بعد را مجاز می­ داند، به خصوص نسخ خطی در معرض خطر جدی قرار دارند.

ابوالفضل حافظیان، پژوهشگر و کارشناس نسخ خطی معتقد است از رقت­ انگیزترین تصاویر برای یک ملت دیدن ثمرۀ اندیشه خود در ویترین موزه­ های سایر کشورهاست:‌ «طی سال­ها تا امروز بنا به انگیزه­ های مختلف خروج نسخ خطی صورت می­گیرد و دلالان با نگاه تجاری میراث فرهنگی را به ثمن بخس به تاراج می­برند.»

محمدرضا کارگر، مدیر کل موزه­‌های سازمان میراث فرهنگی هم معتقد است آثاری که دارای شأن ملی هستند، نباید به خارج از کشور ارسال شوند.

در این میان برخی از فعالان این حوزه، به جای انتقاد و بحث، دست به کارهای دیگری زده‌اند. به عنوان نمونه، سعیده زمانی از اصفهان، مجموعه­دار آثار فلزی بخصوص فولاد از دورههای صفوی تا پهلوی با بیش از 24 سال فعالیت توانسته کمی بیش از 500 شیء تاریخی را برای مجموعه­اش جمع­ آوری کند. وی انگیزه­ اش را علاوه­ بر جمع ­آوری اشیاء منحصر بفرد تاریخی در ایران، نگهداری آنها از دست خریداران خارجی می­ داند. او حتی اشیائی را از حراجی ­های خارج از کشور برای مجموعه­ اش خریداری می­ کند.  

البته حراجی­‌های معتبری همچون کریستی برای خدشه وارد نشدن به اعتبار خود و جلب اعتماد بیشتر مشتریان، کمتر درگیر فروش اشیائی می­ شوند که به صورت غیر قانونی به آنجا رسیده­ اند ولی دغدغه فعالان این حوزه، حفظ آثار باستانی ایران در داخل کشور و داشتن موزه‌های مهم و مدرن برای نمایش این آثار است. بستری که فعلا موجود نیست و به گفته محمدرضا جواهری، عضو شورای راهبردی و مشاور موزه­های صنعت نفت و آستان قدس رضوی، گفته سرنوشت این آثار را کشورهایی تعیین می­ کنند که قدر آنها را به هر دلیل بیشتر از ما می ­دانند.