مقابله با کرونا برای برخی از تحلیلگران آیینهای از وضعیت مدیریت و سیاست در کشورها است. کرونا در برخی از کشورها باعث محبوبیت مقاماتی شد که در گذشته چندان محبوب نبودند و در برخی از کشورها از جمله ایران هم مشکلات ساختاری را نمایان کرد.
رهبر جمهوری اسلامی، به عنوان بالاترین مقام کشور، همواره عملکرد متناقضی درباره موضوعات اجرایی داشته است. آیتالله خامنهای با وجود دخالت در ریزترین موضوعات اجرایی، مسئولیتی در قبال هیچ یک از اتفاقات نمیپذیرد.
درباره کرونا نیز این رویه تکرار شد. مواجهه او در مقابل این ویروس ابتدا انکار، ساده انگاری و نسبت دادن آن به آمریکا بود و سپس انتقاد از آمار بالای جان باختگان.
رهبر جمهوری اسلامی اما درباره خود از ابتدا به توصیه متخصصان گوش کرد و در هیچ جمعی حاضر نشد.
نهادهای اقتصادی و نظامی زیر نظر جمهوری اسلامی نیز با وجود ادعاهای فراوان هنوز گزارشی درباره عملکرد خود در مبارزه با کرونا منتشر نکردهاند.
ایران وایر در مجموعه گزارش هایی عملکرد رهبر جمهوری اسلامی و نهادهای زیر نظر او را در زمینه مقابله با کرونا بررسی کرده است.
***
طرفداران نظریه ولایت فقیه یکی از امتیازات این نظریه را این می دانند که ولی فقیه در مواقع بحران و ضروری میتواند فرایض دینی و حتی نماز را هم تعطیل کند. شیوع بحران کرونا اما ثابت کرد که نگاه رهبر جمهوری اسلامی در موضوعات دینی مانند دیگر مراجع تقلید به گروهی است که «عوام» خوانده می شوند و او حتی جسارت موضوعاتی که «مستحبات» خوانده میشود را نیز ندارد.
آیتالله خامنهای در موضوع کرونا هر چند خود به قرنطینه رفت اما مراسم مذهبی را تعطیل نکرد و دقیقا مانند برخی از روحانیانی عمل کرد که طرفدارانش آنان را سنتی و به روز نشده در موضوعات سیاسی و اجتماعی میخوانند.
مراسم مذهبی، علاوه بر جنبه سنتی – مذهبی، برای جمهوری اسلامی جنبه سیاسی نیز دارد و یکی از بنیانهای حفظ حکومت است.
ورود کرونا به ایران در همان اولین روزها با یک چالش مذهبی برای حکومت همراه شد. در شهر قم که عملا پایتخت مذهبی جمهوری اسلامی محسوب میشود، اولین مورد فوتی ناشی از ویروس کرونا ثبت شد. قرنطینه نشدن این شهر باعث شد ویروس خیلی سریع به سایر شهرها و حتی کشورهای دیگر منتقل شود.
البته محمد سعیدی، امام جمعه قم، دونالد ترامپ را به شیوع این بیماری در قم متهم کرد و گفت: «اکنون روشن شده که این مرد خبیث و کثیف و شرور، شهر مقدس قم بهعنوان حرم اهلبیت، خاستگاه انقلاب اسلامی، پناهگاه شیعیان جهان، مرکز حوزه علمیه و شهر مراجع عظام تقلید و مردم دلاور، قهرمان و ولایتمدار را هدف قرار داده و به بهانه پدیده کرونا میخواهد ضربه فرهنگی و حیثیتی به قم بزند.»
اظهار نظری که رهبر نیز در سخنرانی نوروزیاش بر آن صحه گذاشت: «آمریکاییها متهم به تولید این ویروس هستند،... به آمریکاییها هیچ اعتمادی نیست.»
مخالفت با قرنطینه قم و بسته شدن زیارتگاه ها حسینیه ها و اماکن مذهبی
موضوع قرنطینه کردن قم از روزهای ابتدایی شیوع کرونا در ایران مطرح شد اما نهادهای مذهبی با این پیشنهاد مخالفت کردند. رهبر جمهوری اسلامی نیز در این موضوع دخالت نکرد تا اینکه کارشناسان اعلام کردند کار از کار گذشته و قرنطینه قم دیگر تاثیری ندارد. نهادهای وابسته به رهبر جمهوری اسلامی تا مدتی نیز مانع بسته شدن اماکن زیارتی شدند.
از جمله محمد سعیدی، تولیت حرم فاطمه معصومه و امام جمعه قم، در هفتم اسفند ١٣٩٨، با بستن اماکن زیارتی به شدت مخالفت کردند.
استدلال آنان این بود: «ما حرم را دارالشفا می دانیم. دارالشفا یعنی مردم بیایند اینجا و برای امراض روحی و جسمی شفا بگیرند. باید اینجا باز باشد، باید مردم با قوت بیایند.»
در حالی که کارشناسان بهداشتی از انتشار ویروس کرونا از قم به شهرهای دیگر خبر می دادند، پیشنهاد وزارت بهداشت برای محدود کردن رفت و آمد به اماکن زیارتی قم کاملا نادیده گرفته شده بود.
کیانوش جهانپور، رییس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت بهداشت، دوم اسفند، یک روز پس از اینکه اعلام کرد پیشنهاد محدود کردن موقت رفت و آمد به حرم، مسجد جمکران و سایر اماکن زیارتی در شهر قم ارائه شده است، از بیتوجهی به این پیشنهاد انتقاد کرد.
با اینکه خامنه ای در روز درختکاری از مردم خواسته بود که از توصیهها و دستورالعملهای مجموعههای مسئول تخطّی نکنند و حفظ سلامت مردم و جامعه را فریضهای الهی دانسته بود، اما پذیرش دستورالعمل تعطیلی اماکن مذهبی با مقاومت جدی نهادهای زیرمجموعه او همراه شد و او نیز به صورت صریح در این باره دخالت نکرد.
علیاکبر حسینینژاد، مشاور نهاد رهبری در شهر قم هم با غیر ضروری دانستن موضوع «تعطیلی موقت» حرم معصومه گفته بود: «تعطیل کردن حرم چه ضرورتی دارد؟ مردم خودشان باید مراقب باشند. تعطیل کردن حرم پیام تلخی دارد، اینجا پناهگاه مردم است و نشستن مردم در گوشهای از حرم و صحن، مشکلی پیش نمیآورد. حالا زائران به ضریح دست نزنند و لمس نکنند.»
همچنین براساس بیانیه تولیت حرم معصومه «آنچه شورای تامین در مصوبه خود به تاریخ ۵ اسفندماه برای آستان حضرت معصومه تجویز کرد، تعطیلی نماز جماعت و ضدعفونی کردن مضجع شریف و اماکن مقدسه حرم بود! اقدام و تجویزی که ناشی از عدم شناخت دقیق ساختارهای اصیل ایمانی تمدنی جهان اسلام است، ساختارهایی که از چند ده قرن گذشته از سوی عالمان و فقهای خاصه شیعه برای تطهیر و حراست از بیماریهای واگیردار در اعتاب مقدسه به کار گرفته شده است.»
مقاومت نهادهای زیرمجموعه رهبر به حدی بود که در مصاحبه سایت خامنهای با وزیر بهداشت ایران گفته شد که در نهایت، حمایت رهبر از تصمیمات ستاد ملی مبارزه با کرونا باعث شد که مسئولان مراکز زیارتی حاضر به تعطیل کردن این مراکز شوند.
حسن یوسفی اشکوری، نویسنده و محقق در حوزه دین، در مصاحبه با ایران وایر میگوید این تضاد رفتاری میان رهبری و نهادهای زیر مجموعهاش ریشه در ساختار تشکیلاتی جمهوری اسلامی دارد.
به گفته یوسفی اشکوری، «اصولا ساختار حقوقی و حقیقی جمهوری اسلامی از آغاز به گونهای بوده و هست که جریانهای مختلف و دارای منافع گوناگون و غالبا متضاد (و البته خودی و مورد اعتماد) در آن حضور دارند و خامنهای با توجه به جایگاهش و اختیاراتی که دارد، ناگزیر است که در حد امکان جانب احتیاط را نگاه دارد و به هر تقدیر وفاداران به «نظام» و شخص خودش را از خود دور نکند.»
او «آتش به اختیار بودن» حامیان رهبر جمهوری اسلامی را یادآوری میکند و میگوید: «در ارتباط با وضعیت کرونا و تناقضات عمیق بین دیدگاههای سنتی و خرافهپرست ضد علم صاحب نفوذ در ساختار حقیقی نظام با جریانهای کم و بیش معقولتر و تکنوکرات دانشگاهی در دولت و احیانا جاهای دیگر، خامنهای هم خود دچار تزلزلبینی است و هم ناگزیر است میانه را بگیرد و به نوعی دیدگاههای متضاد را مدیریت کند که به تقابل نرسد. البته همواره یک جریان افراطی قدرتمندی در نظام جمهوری اسلامی وجود داشته و دارد که گاه خودسر عمل میکند و خامنهای هم در مقام ولی فقیه مطلق، آنان را آتش به اختیار کرده است.»
ماه رمضان و فشار برای بازگشایی اماکن مذهبی
در حالی که بسیاری از شهرها و استانها در وضعیت قرمز قرار داشتند و برخی از مشاغل همچنان از کسب و کار منع شده بودند، ستاد مقابله با کرونا از ۵ خرداد دستور بازگشایی درهای حرم امام هشتم شیعیان در مشهد، حرم معصومه و مسجد جمکران در قم، حرم شاهچراغ در شیراز و حرم عبدالعظیم در شهرری را منتشر کرد.
روزنامه شرق نوشت: مشخص شد که همه فشارها به دولت برای بازکردن اماکن مذهبی زیارتی و بازگشایی نماز جمعه نه تنها درست بوده بلکه بالاخره نتیجه هم داده است؛ از سخنان چهرهها و مقامهای مسئول و رسانههای متعلق به طیف اصولگرا تا سخنان متناقض و تأیید و تکذیبهای ارسالی از حوزه علمیه قم که در نهایت منجر به اعلام وضعیت سفید در برخی شهرها و دستور به تهیه پروتکلهایی برای برگزاری نماز جمعه یا حضور در مساجد شده است.
سایت بازتاب نیز از فشارهای دو مجموعه زیر نظر رهبری یعنی سازمان تبلیغات اسلامی و روزنامه کیهان خبر میداد: «رئیس سازمان تبلیغات اسلامی دیروز گفت که پس از بازگشایی مراکز تجاری و تفریحی، متدینین از عدم بازگشایی مساجد و حرمها گلایه دارند. در هفته گذشته روزنامه کیهان هم حداقل دو بار، یکی در ستون خوانندگان خود و دو، سه روز بعد هم در مطلبی جداگانه خواستار بازشدن اماکن مذهبی زیارتی شده بودند.»
احمد علمالهدی، امام جمعه مشهد، هم که از همان ابتدا مخالفت شخصی خود را با تعطیلی نماز جمعه اعلام کرده بود، خواستار بازگشایی مساجد و اماکن مذهبی شد و گفت: «از مسئولان میخواهم با تهیه دستورالعمل و پروتکلهایی برای رعایت بهداشت و مقابله با ویروس کرونا، امکان باز شدن مساجد و مراکز عبادت را برای حضور مردم در ماه رمضان فراهم کنند.»
مراسم احیای شب نوزدهم رمضان نیز (با تونل ضدعفونی) در حالی در مسجد ارک و خیابانهای اطراف برگزار شد که میرزامحمدی، سخنران هیات، از هزینه ۹۰۰ میلیون تومانی ضدعفونی مسجد ارک در ماه رمضان خبر داد. او گفت: «امکانات به کار گرفته شده را حتی وزارت کشور نیز در اختیار ندارد و بچههای سپاه از آن ور آب (خارج از کشور) آوردند.»
حسن روحانی نیز پیشتر، از جلو افتادن زمان بازگشایی اماکن مذهبی به درخواست علیرضا اعرافی، مدیر حوزههای علمیه، خبر داده بود. بسیاری از کارشناسان این واکنشها را در نتیجه چراغ سبز ولی فقیه در ارتباط تصویریاش با ستاد ملی مبارزه با کرونا میبینند.
آیتالله خامنهای گفته بود: مساله دعا و عبادت، به خصوص در ماه رمضان، به خصوص در شبهای قدر که در پیش است، یکی از نیازهای حتمی و اساسی مردم است؛ این با نیازهای مادی از یک نظر تفاوتی ندارد، از یک نظر بالاتر از نیازهای مادی مردم است.»
مراسم محرم؛ گردش اقتصادی یا ملاحظات سیاسی
در حالی که تنها ۱۰ روز مانده به آغاز محرم ريیس دانشگاه علوم پزشکی استان قم اعلام کرد پیک دوم کرونا در قم مشاهده و از روز ۱۴ مردادماه وضعیت استان قم به قرمز تبدیل شده است، همزمان معاون فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی از اجرای مراسم عزاداری محرم و صفر به عنوان «پیچیدهترین» پروژه اجتماعی کرونا در کشور یاد کرد و گفت: «اصل این تصمیم، شجاعانه بود که مراسم را تعطیل اعلام نکنیم.»
انجمن روانپزشکان ایران ۲۷ مرداد در نامهای به سعید نمکی، وزیر بهداشت، خواهان منع برگزاری مراسم عزاداری در ماه محرم شد. روانپزشکان هشدار دادند که ایران در آستانه وقوع یک فاجعه بزرگ قرار دارد. اما بر اساس توافق وزارت بهداشت با سرکردگان مداحی، برگزاری مراسم تاسوعا و عاشورا زیر نظر سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد.
خبرگزاری فارس در گزارشی نوشت در دانشگاه افسری «امام علی» تهران مراسم عزاداری محرم با شرکت ۱۳ هزار نفر برگزار شد.
مجتبی شریفی، از مسئولان اجرایی هیات، هدف از برگزاری این مراسم را «خنثی کردن فتنه دشمنان» ذکر کرد و گفت که این هیات قصد دارد «مانع ایجاد دوگانه سلامت و عزاداری» شود. او از رعایت پروتکلهای بهداشتی در این هیات سخن گفت.
این مراسم در حالی برگزار شد که استان تهران در وضعیت قرمز قرار داشت و اکثر استانهای ایران نیز در وضعیت قرمز و هشدار بودند.
در این میان مواضع حسن روحانی به عنوان رییس جمهور نیز متناقض با مواضع وزارت بهداشت بود. روحانی نگرانیها درباره احتمال افزایش شیوع کرونا در مراسمهای عزاداری ماه محرم را «شایعات و حرفهای ناروا» خواند و گفت که باید در مقابل این سخنان ایستاد. این سخنان روحانی شاید به این دلیل بود که در موضوع محرم تعدادی از مراجع تقلید شیعه نیز تاکید بر برگزاری این مراسم داشتند.
حسین وحید خراسانی، ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی و محمد علوی گرگانی، چهار مرجع تقلید، در پاسخ به استفتاهای جداگانهای اعلام کرده بودند که مراسم عزاداری ماه محرم باید برگزار شوند.
حسن یوسفی اشکوری اما ریشه این اتفاق نظر در «برگزاری باشکوه» محرم و صفر، علی رغم هشدارها، را در منافع مادی جریانهای مذهبی میداند.
او میگوید: «همواره در تاریخ چنین بوده که مذهب و مکانهای مذهبی، از جمله معابد و در ایران شیعی امامزاده ها، نهاد اقتصادی پرسودی بودهاند که افزون بر رهبران و مبلغان دینی، طبقات و اصناف مختلفی مستقیم و غیرمستقیم از آنها منتفع میشدهاند. از این رو تعطیلی مساجد و مثلا نماز جماعتها چندان با مخالفت مواجه نمیشود اما تعطیلی اماکن زیارتی مانند امامزادهها با مخالفتهای شدیدتری مواجه میشود.»
او یادآوری میکند که بر این قیاس، تعطیلی دهه اول محرم و عزاداریها اهمیت بیشتری پیدا میکند چرا که «افزون بر ابعاد شعائری و مناسکی فراوان برای انبوه دینداران، منافع مادی بسیاری را برای واعظان و به ویژه صنف پرنفوذ مداحان در جمهوری اسلامی به خطر میاندازد. البته حساب افراد عادی و واقعا باورمندی که از این نوع موضوعات بی خبرند و به انگیزههای خاص دینی عمل میکنند یا تعصب به خرج میدهند جداست.»
پیشتر آرش حسن نیا، خبرنگار اقتصادی، در گزارشی گردش مالی مراسم عاشورا و تاسوعا در ایران را سه هزار میلیارد تومان برآورد کرده بود. این رقم با محاسبه تورم در سال ۹۹ حدود شش هزار میلیارد تومان خواهد شد.
در مقابل، برخی از تحلیلگران هر چند جنبه اقتصادی مراسم عاشورا و تاسوعا را در این تصمیم بی تاثیر نمیدانند اما معتقدند که اهمیت جنبه سیاسی و نمادین در این تصمیمها نقش مهمتری داشته است.
مهدی مهدوی آزاد، روزنامهنگار و تحلیلگر سیاسی، با اشاره به تاکید آیتالله خمینی درباره محرم و صفر میگوید که محرم جایگاه ایدئولوژیک برجستهای در جمهوری اسلامی دارد.
او تاکید میکند که مراسم محرم از نگاه حامیان حکومت اهمیت زیادی در بقای آن دارد چرا که بزرگترین میعادگاه حامیان جمهوری اسلامی است و آنان در این مراسمها شارژ روحی میشوند.
مهدوی آزاد همچنین میگوید که حکومت نگران کمتر شدن رابطه بین روحانیان و مداحان با مردم به دلیل شیوع کرونا است و برای همین با تعطیل شدن این مراسم مخالف است.
اربعین، مانور قدرتی که برگزار نشد
موضع رهبر جمهوری اسلامی و نزدیکانش درباره مراسم روز اربعین اما با دهه محرم متفاوت بود.
رهبر جمهوری اسلامی در رابطه با روز اربعین به مردم توصیه کرد که «روز اربعین در خانه بمانید و زیارت اربعین بخوانید و به امام حسین بگویید ما دلمان میخواست بیاییم نشد.»
اصرار نداشتن رهبر جمهوری اسلامی به برگزاری مراسم اربعین بیشتر به دلیل عدم امکان این مراسم در عراق بود. بر خلاف دهه اول محرم و به ویژه روز عاشورا، مراسم اربعین در ایران چندان جدی گرفته نمیشد و این مراسم در سالهای اخیر با راهپیمایی اربعین در عراق برگزار میشود.
از راهپیمایی اربعین در عراق با عنوان «مانور قدرت» جمهوری اسلامی نام برده میشد، امسال اما دولت عراق اجازه برگزاری این مراسم را نداد و برای جمهوری اسلامی برگزاری این مراسم در خود ایران نیز جنبه نمادین نداشت بلکه اهمیت آن برگزاری مراسم در عراق بود. به این دلیل جمهوری اسلامی اصرار چندانی به آن نداشت.
با وجود این، آستان قدس رضوی در نشست مشورتی دهه آخر ماه صفر در مشهد گزارش داد: «اولویت نخست آستان قدس رضوی، حرم مطهر، زائر و زیارت است و بر همین اساس آماده رعایت پروتکلهای بهداشتی برای فراهم آمدن شرایط زیارت زائران با هر هزینه و شرایط هستیم.»
رییس کمیته فرهنگی و آموزشی ستاد مرکزی اربعین از برگزاری مراسم زیارت اربعین روز بیستم ماه صفر با رعایت دستورالعملهای بهداشتی در بقاع متبرکه سراسر کشور سخن گفته بود. وی همچنین اعلام کرده بود: «برگزاری محافل قرآنی در ادارات، نمایشهای آیینی، تئاتر خیابانی و اجرای گروههای سرود از دیگر برنامههایی خواهد بود که در این ایام اجرایی میشود.»
فتوا برای غسل جانباختگان کرونا
واکنشهای ولی فقیه و نهادهای زیر مجموعهاش تنها محدود به برگزاری مراسم دینی نمیشود. در اولین هفتههای شیوع این همهگیری در ایران اعلام شد که جانباختگان به دلایل بهداشتی غسل داده نمیشوند و با تیمم به خاک سپرده میشوند.
خامنهای در فتوایی به این روند اعتراض کرد و گفت: «مجرد ابتلای به این بیماری موجب سقوط احکام واجب مربوط به میت نمیشود، بنابراین با مراعات کامل نکات بهداشتی و استفاده از تجهیزات ایمنی، هر چند با صرف هزینه، باید حداقل واجب در مورد غسل، حنوط، کفن، نماز میت و دفن انجام گیرد.»
وی همچنین طی یک سخنرانی مجازی برای ستاد ملی مبارزه با کرونا، از پیروی نیروهای بسیج و طلاب از فتوایش تقدیر کرد و افزود: «ما از پرستارها و پزشکان عزیزمان مکرر تشکر کردیم، لکن در کنار اینها نیروهای داوطلبی وارد شدند؛ فلان جوان، فلان بسیجی، فلان طلبه وارد بیمارستان بشود و همکاری داوطلبانه در این کار سخت و خطرناک را به عهده بگیرد؛ یا همین طور که بعضی از دوستان در گزارششان گفتند، در زمینه کفن و دفن که کار بسیار سختی بود؛ آن وقتی که حالا بعضیها پیشنهاد میکردند که اموات و جانباختگان این حادثه را بدون کفن و غسل دفن بکنیم، کسانی وارد شدند و این کار بزرگ را و کار سخت را و خطرناک را به عهده گرفتند.»
علت اصرار رهبر جمهوری اسلامی بر تقدم مناسک تدفین اسلامی به رعایت پروتکلهای بهداشتی حتی بر یوسفی اشکوری نیز چندان روشن نیست: «واقعا نمیدانم که دیدگاه فقهی خامنهای در این باب چیست. ولی به گمانم بیشتر تحت فشار طبقات مذهبی متشرع و بیشتر مراجع تقلید و عالمان سنتی است. به یاد بیاورید که آقای خامنهای رسما با قمهزنی مخالفت کرده و آن را مشروع ندانسته اما میبینیم شماری از مذهبیهای سنتی و البته بیشتر از گروه مخالفان سنتی ولایت فقیه و نظام جمهوری اسلامی و از جمله شخص خامنهای، هرسال با شدت بیشتری حتی در نهان، مراسم قمهزنی را انجام میدهند. در هر حال این گونه تناقضات از یک سو برآمده از تناقضات ایدئولوژیکی بنیادین در ساختار حقوقی و حقیقی نظام است، و از سوی دیگر، معلول ضعف مدیریت خرد و کلان رهبری هم هست.»
مقاومتهای برخی از روحانیان در برابر توصیههای کارشناسان و همچنین مطرح شدن موضوعاتی چون طب اسلامی بار دیگر موضوع درگیری باورهای دینی و علم را مطرح کرد. در این میان با وجود اینکه حکومتی دینی بر کشور حکمفرما بود، گروهی از افراد با تصمیماتی چون بسته شدن حرمها مخالفت و حتی درهای این مراکز را شکستند.
حسن یوسفی اشکوری میگوید: «تصور من آن است که اگر فرضا چنین وضعیتی در رژیم گذشته بود، با توجه به ذهنیت منفی که حداقل در دهه چهل و پنجاه نسبت به رژیم پهلوی وجود داشت، کار دشوارتر بود. به هر حال خامنهای هم دارای صبغه مذهبی و مرجعیت دینی است و هم از اقتدار سیاسی و نظامی سرکوبگری بیشتری برخوردار است. از یاد نبریم که در تمامی جهان از جمله در اسرائیل نیز چنین مخالفتهایی با هر نوع تعطیلی اماکن مذهبی دیده شد.»
مطالب مرتبط:
کرونا و توهم توطئه در ایران؛ نگاه آیتالله خامنهای و حکومت به یک ویروس
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر