نمایندگی نخستین بانک روس در تهران؛ سوته‌دلان گرد هم آییم

هم‌زمان با سفر «الکساندر نواک»، معاون نخست‌وزیر و مسوول دیپلماسی انرژی روسیه در صدر یک هیات اقتصادی روس در تهران، «علیرضا پیمان پاک»، معاون وزیر صمت و رییس سازمان توسعه تجارت، در توییتی از افتتاح دفتر نمایندگی یک بانک روس در تهران خبر داده است.

***

تصویر ضمیمه شده به توییت معاون وزیر صمت، لوگو بانک وی‌تی‌بی (VTB) را بر دیوار ساختمان اداری ویرا، در خیابان یوسف‌آباد تهران نشان می‌دهد.

معاون وزیر صمت، افتتاح دفتر نمایندگی این بانک روس را، حاصل «تلاش‌های مستمر و پیگیری‌های سازمان توسعه تجارت» توصیف کرده و امیدوار است که با حضور مستقیم این بانک در تهران، «در انتقال بخشی از درآمدهای ارزی از شبکه تراستی به شبکه بانکی و شفافیت تجارت»، موثر باشد.

تلاش برای برقراری مراودات و همکاری‌های بانکی بین تهران و مسکو در تمام سال‌های اخیر و در پی تحریم بانکی ایران از سوی آمریکا و هم‌پیمانان غربی، همواره خواسته طرف ایرانی بوده، اما ریسک بالای چنین رابطه‌ای و هزینه‌های مترتب بر آن، باعث شد تا طرف روس روی خوش به این درخواست نشان ندهد.

 

بانک تحریم شده زیان‌ده در تهران

ظاهرا حال که تیغ تیز تحریم‌های بانکی غرب به گلوی شبکه بانکی روسیه رسیده، بانکداران روس چیزی برای از دست دادن ندارند و این بار اراده آن‌هاست که به افتتاح دفتر نمایندگی دومین بانک بزرگ روسیه در تهران منتهی شده است.

وی‌تی‌بی بانک، نخستین بانک روس بود که پس از حمله این کشور به اوکراین و برقراری نظام‌ تحریم‌های بانکی و اقتصادی بر این کشور، از سوی آمریکا، بریتانیا و پس از آن دیگر همپیمانان اروپایی تحرم شد. وزارت خزانه‌داری آمریکا در ۵اسفند۱۴۰۰، کوتاه زمانی پس از تهاجم ارتش روسیه به اوکراین، این بانک و شرکت‌های زیرمجموعه آن را تحریم کرد و دسترسی این بانک به شبکه جهانی سوییفت نیز قطع شد.

همراه با وی‌تی‌بی بانک، اسبربانک نیز در محاصره تحریم وزارت خزانه‌داری آمریکا قرار گرفت، بر اساس اطلاعیه این وزارت‌خانه، تحریم دو بانک، به‌معنای تحریم نیمی از کل شبکه بانکی روسیه بود که روزانه معادل حدود ۴۶ میلیارد دلار مبادلات ارزی داشتند. بر اساس اعلام وزارت خزانه‌داری ایالات متحده، از این میزان مبادلات ارزی، ۸۰ درصد به دلار آمریکا انجام می‌شد.

بیش از ۲۰ درصد از سبد وام‌های وی‌تی‌بی به ارزهای خارجی تعلق داشت و تحریم‌ها به‌شدت بر صورت‌های مالی بانک اثر منفی به‌جا گذاشت.

بر اساس گزارشی که «مسکو تایمز» منتشر کرده، بانک وی‌تی‌بی روسیه در میانه فروردین امسال، در بیانیه‌ای اعلام کرد که در سال ۲۰۲۲ میلادی، ۶۱۲.۶ میلیارد روبل معادل ۷.۷ میلیارد دلار زیان کرده است، دلیل عمده این زیانکاری، اعمال تحریم‌های غرب علیه این بانک اعلام شد.

این در حالی است که همین بانک، یک سال قبل از تحریم‌ها، توانسته بود سودی ۳۲۷ میلیارد روبلی، معادل ۴.۱ میلیارد دلار در ترازنامه به‌ثبت برساند.

تحریم‌ها البته تنها محدود به بانک وی‌تی‌بی و شرکت‌های زیر مجموعه آن نبوده، «الکساندر کوستین»، رییس این بانک که از او به‌عنوان بانکدار نزدیک به «ولادیمیر پوتین»، رییس‌جمهوری روسیه یاد می‌شود نیز، در فهرست تحریم‌های آمریکا و بریتانیاست.

با این حساب، پرسش این است که بانک تحریم شده‌ای که دسترسی آن به سوییفت قطع شده و زیان قابل توجهی از بابت تحریم‌های غرب در صورت‌های مالی خود به‌ثبت رسانده، چگونه می‌تواند به شبکه بانکی کشور دیگری زیر فشار تحریم و شرایطی احتمالا ناگوارتر، کمک کند؟

 

آزمایش سوییفت روسی

برای پاسخ به این پرسش، به لحاظ زمانی باید کمی عقب‌تر رفت، در بهمن‌ سال گذشته، «محسن کریمی»، معاون بین‌الملل وقت بانک مرکزی، از اتصال سامانه‌های پیام‌رسان ملی بانکی ایران و روسیه خبرداد.

به این معنی که سوییچ دو سامانه پیام‌رسان مالی روسیه یا اس‌پی‌اف‌اس (SPFS)، با سامانه پیام‌‌رسانی مالی الکترونیکی یا سپام، به هم متصل شدند، آن زمان این مبادله پیام مالی به‌صورت آزمایشی با بانک شهر از ایران، و همین بانک وی‌تی‌بی از سمت روسیه انجام شد.

در مراسم امضا این قرارداد بانکی بین تهران و مسکو، اعلام شد که ۵۲ شعبه بانک ایرانی و ۴ بانک خارجی در بستر سپام از سمت ایران، و ۱۰۶ بانک نیز از طریق اس‌پی‌اف‌اس از سمت روسیه، به یکدیگر متصل می‌شوند.

پس از آن، اطلاعات تکمیلی از اینکه تعداد پیام‌های مبادله شده و ارزش آن به چه میزان رسیده است، یا شمار بانک‌های اضافه شده دو کشور به این شبکه به چه تعداد افزایش یافته، خبری منتشر نشده است.

روس‌ها این سامانه مبادله پیام را از سال ۲۰۱۴ و پس از حمله به کریمه و الحاق آن به خاک روسیه راه‌اندازی کردند، آن زمان آمریکایی‌ها تهدید کرده بودند که در واکنش به این اقدام روس‌ها، دسترسی شبکه مالی آن‌ها به سوییفت را محدود خواهند کرد.

با این حال، نخستین پیام مالی مبادله شده در این سامانه روس، در سال ۲۰۱۷ انجام شد.

در فروردین سال گذشته، «الویرا نابیولینا»، رییس بانک مرکزی روسیه، بدون نام بردن از بانک‌های عضو این شبکه پیام‌رسان مالی، اعلام کرد که ۵۴ سازمان مالی از دست‌کم ۱۲ کشور به عضویت این شبکه درآمده‌اند.

«محسن کریمی»، معاون بین‌الملل بانک مرکزی ایران نیز، با خودداری از نام کشورها و بانک‌های عضو این سامانه، 

خبرگزاری‌ها در گمانه‌زنی‌های خود احتمال می‌دهند که بانک‌ها و موسسات مالی از کشورهای ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه، چین، آلمان و سوئیس، عضو این سامانه پیام‌رسان مالی باشند.

این گمانه‌زنی‌ها مربوط به پیش از حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ میلادی است و هیچ بعید نیست تعداد بانک‌ها و موسسات مالی عضو، تغییراتی را تجربه کرده باشد.

بر اساس اطلاعاتی که درباره اس‌پی‌اف‌اس منتشر شده، عمده عملیات پیام‌رسانی در این شبکه داخلی، به‌معنای خدمات‌دهی به مراودات روسیه و کشورهای مشترک‌المنافع پسا شوروی است، و ارز پایه روبل روسیه است. 

روس‌ها برای مبادلات فرامرزی و بین‌المللی خود به شبکه پیام‌رسان چینی‌ها، یعنی سامانه پرداخت بین‌بانکی فرامرزی یا سی‌آی‌پی‌اس (CIPS) دل بسته‌اند، که تلاشی چینی برای رهایی از انحصار سوییفت است.

 

گام نخست یک راه بعید

مهم‌ترین مساله در استفاده از سامانه‌های پیام‌رسان مالی که قصد دارند جایگزین سویيفت شوند، فراگیری آن‌هاست، هنوز اعتماد به این سیستم‌ها آنقدر نیست که بتوانند به‌عنوان رقیب سوییفت مطرح شوند، هرچند باید پذیرفت که این سیستم‌های تسویه مالی، با سرعت توسعه می‌یابند.

در سال ۲۰۱۹ میلادی، سیستم CIPS چین، روزانه گردشی به ارزش ۱۳۵.۷ میلیارد یوان معادل ۱۹.۴ میلیارد دلار را با مشارکت ۹۶ کشور و منطقه جغرافیایی ثبت کرد، این رقم در سیستم سوییفت ۲۰۰ کشور است و ارزش گردش مالی پیام‌های تسویه شده، به ۵ هزار میلیارد دلار در روز می‌رسد.

تنبیه احتمالی بانک‌ها و موسسات مالی عضو این شبکه‌ها از سوی آمریکا و غرب، مانع اصلی پیوستن بانک‌های مهم به این سیستم‌های پیام‌رسان مالی به‌حساب می‌آید. پذیرفتن ریسک استفاده از سیستم‌های جایگزین برای بانک‌ها و موسسات مالی بین‌المللی، موضوع بسیار مهمی است.

در عین حال، این شبکه‌های مالی توان محدودی در مقایسه با سوییفت دارند، به‌طور مثال، سیستم اس‌پی‌اف‌اس روسیه فقط در ایام کاری هفته فعال است، در حالی که سوییفت، سیستمی ۲۴ ساعته در هفت روز هفته است. حجم تبادل پیام‌ها در اس‌پی‌اف‌اس، به ۲۰ کیلوبایت محدود است، حال آنکه سوییفت توان تبادل ۱۰ مگابایت پیام را دارد که به‌معنای ۵۰۰ برابر بودن توان تبادل پیام در این سیستم، در مقایسه با رقیب روسی است.

اما همه این‌ها به‌معنای بی‌فایده بودن راه‌اندازی این سیستم‌های تبادل پیام و تسویه مالی نیست، این تلاش‌ها آغاز روندی است که با پیمان‌های پولی دوجانبه،‌و راه‌اندازی سیستم‌های تهاتر بین کشورهای مختلف، و همچنین کاهش سهم دلار در ذخایر ارزی برخی کشورها آزموده می‌شود و در واقع این تلاش‌ها، واکنشی هستند به استفاده آمریکا و غرب از ابزارها و اختیارات مالی در اختیار، که طی سال‌های اخیر به‌عنوان روش‌های تنبیه‌ و مجازات کشورهای غیر همسو از آن‌ها بهره برده است.

همچنین در برخی تحلیل‌ها، نسبت به دست‌کم گرفتن توان و اثر این سیستم‌های جایگزین نیز هشدار داده شده است.

 

همکاری در انزوا

با این حال، موضوع برای ایران کمی متفاوت از روسیه است، اگرچه هر دو کشور تحت تحریم‌های بانکی و نفتی غرب قرار گرفته‌اند، اما دامنه و دوره زمانی تحریم‌ها در ایران و روسیه متفاوت است و مهم‌تر از همه، قرار داشتن نام ایران در فهرست سیاه گروه ویژه اقدام مالی اف‌ای‌تی‌اف، علاوه‌بر تحریم‌هاست.

حضور بانک‌های ایرانی در شبکه تبادل پیام مالی روسیه برای دیگر اعضای این شبکه می‌تواند به‌معنای به‌صدا درآمدن زنگ خطری باشد که آن‌ها را از حضور فعال در اس‌پی‌اس‌اف بازدارد.

اما پیوستن شبکه‌ بانکی ایران به این شبکه، حکم کاچی به از هیچی است، دست‌کم مراودات تجاری ایران با روسیه و شماری از کشورهای حوزه اوراسیا، چارچوبی قانونی‌تر از قبل خواهد داشت و ریسک مراودات خارج از روش‌های رسمی و معمول را کمتر می‌کند.

خطرناک‌ترین اتفاق قابل پیش‌بینی در شکل‌گیری این روند، منزوی‌شدن اقتصاد ایران و محدود ماندن به کشورهای کم‌تعدادی است که از سر اجبار تحریم‌ها، مجبور به داشتن ارتباط با آن‌هاست. 

به گفته «محمد رضوانی فر»، رییس کل گمرک و معاون وزیر اقتصاد ایران، تبادلات تجاری ایران و اوراسیا در سال ۱۴۰۱، فقط ۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار بوده، اما مقام‌های دولت سیزدهم امیدوار هستند این رقم تا ۱۰ میلیارد دلار در سال افزایش یابد، احتمالا آن‌ها برای تحقق این هدف، روی این مبادلات و همکاری‌‌های بانکی حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند، اما قدم بعدی چیست؟

آن‌طور که محسن کریمی، معاون بانک مرکزی ایران گفته بود و «مهدی صفری»، معاون دیپلماسی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی نیز یک سال قبل در تابستان ۱۴۰۱ به آن اشاره کرده بود، روسیه و ایران در گام بعدی، به‌دنبال اتصال سیستم پرداخت شتاب و میر به یکدیگر هستند تا دست‌کم در کشورهای محدودی، فعالان اقتصادی دو کشور شاید بتوانند از مواهب کارت پرداخت و کارت اعتباری بهره ببرند.

گذشته از این، «کاظم جلالی»، سفیر جمهوری اسلامی در مسکو، یک هفته قبل گفته بود قرار است به‌زودی «الویرا نابیولینا»، رییس بانک مرکزی روسیه به تهران سفر کند، سفری که صرف‌نظر از اهمیت اقتصادی آن، حاشیه‌هایی از جنس نحوه پوشش و حجاب بانوی بانکدار ولادیمیر پوتین در تهران، و پروتکل‌های تشریفات و مهمانداری از او  به‌همراه خواهد داشت، به‌ویژه آنکه نام نابیولینا به‌عنوان منجی اقتصاد روسیه پس از اعمال تحریم‌ها علیه این کشور، بر سر زبان‌ها افتاده است.