آتش در دامان هورالعظیم؛ زنگ خطر نابودی یک پهنه آبی دیگر

ساکنان فلات ایران، منطقه‌ای خشک و نیمه خشک، که منابع آب آن ارزشمندترین سرمایه طبیعت محسوب می‌شود، بیش از یک دهه است که فقط خبرهای ناگوار درباره این منابع می‌شنوند؛ از نابودی منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین، تا خشک شدن دریاچه و تالاب‌هایی چون ارومیه، هامون، بختگان و ارژن.

حالا آتش سوزی‌های گاه‌و‌بیگاه در تالاب هورالعظیم، یادآوری می‌کند که این پهنه بزرگ آبی مشترک با عراق هم در خطر است؛ پهنه‌ای که متهم اول تخریب آن مانند دریاچه ارومیه، توسعه ناپایدار و سوءمدیریت است. 

***

آتش، پیامد خشک شدن هورالعظیم است

آتش‌سوزی در بخش عراقی هورالعظیم از غروب دوشنبه۲آبان تا اواخر روز سه‌شنبه، موجب آلودگی شدید هوا در شهرهای غرب استان خوزستان شد، به‌طوری که وضعیت هوای اهواز در حالت اضطراری قرار گرفت.

«فرهاد قلی‌نژاد»،‌ معاون محیط‌زیست انسانی اداره محیط زیست خوزستان، گفت که آتش‌سوزی به‌علت خشکی تالاب و انتشار گاز متان تولید شده در تالاب بوده است و این اتفاق هرساله در فصل گرم و پاییز اتفاق رخ می‌دهد.

«ناصر کرمی»، اقلیم‌شناس و پژوهشگر محیط‌زیست، به «ایران‌وایر» درباره درستی گفته‌های این مقام اداره محیط‌زیست خوزستان گفت، باتوجه به کاهش ورودی آب به این تالاب که موجب ضعیف شدن پوشش گیاهی و کاهش رطوبت می‌شود، طبیعی بودن آتش‌سوزی در این فصل دور از ذهن نیست. 

اما کاهش آب ورودی، یکی از تهدیدهای اصلی علیه تالاب هورالعظیم است که می‌تواند آن را در خطر نابودی قرار دهد. کرمی توضیح داد که میزان آب ورودی از رودخانه کرخه به هورالعظیم به یک پنجم کاهش پیدا کرده است. این موضوع از حدود ۱۲ سال پیش مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته و زنگ خطر نابودی این تالاب به صدا درآمده بود. 

خبرگزاری «مهر»، سال ۱۳۹۰، در گزارش مفصلی تاکید کرد که خشکسالی‌ها و محدود شدن منابع آب بالا دست و استفاده از آب برای مصارف کشاورزی، دلایل اصلی کاهش مساحت هورالعظیم به نصف هستند. این روند ادامه پیدا کرد تا اینکه دو سال پیش، یک گزارش دیگری نشان داد که با احداث سدهای کرخه و سیمره، مسیر ورود آب به هورالعظیم تقریبا مسدود شده است.

حتی بخشی از آب سدهای بالادستی که به‌عنوان حقابه تالاب هورالعظیم رها می‌شود هم، در نبود نظارت مسوولان ناپدید می‌شود.

تیر امسال، «عادل مولا»، معاون محیط‌زیست طبیعی اداره حفاظت محیط‌زیست خوزستان، به خبرگزاری «ایلنا» گفت که به‌تازگی میزان مشخصی از ذخیره سد حمیدیه به‌عنوان حقابه تالاب رها شد، اما حتی یک قطره آن هم به هورالعظیم نرسید. به گفته او، کشاورزان در نبود نظارت، این آب را برای مصارف کشاورزی استفاده کردند.

 

تالابی که نبودنش فاجعه است

تصاویری که از چند دهه پیش از زندگی مردم خوزستان در تالاب هورالعظیم باقی مانده، حاکی از جریان آرام اما سازنده زندگی در آن منطقه است؛ مردم روی این تالاب خانه می‌ساختند، گاومیش پرورش می‌دادند، ماهیگیری می‌کردند و از نی‌های نیزار، محصولاتی تولید می‌کردند.  

ناصر کرمی با بیان اینکه دو سوم هورالعظیم در عراق و یک سوم آن در ایران است، گفت این پهنه بزرگ آبی یکی از مهم‌ترین عوامل تعدیل شرایط اقلیمی است. یعنی در یک منطقه بسیار گرم و خشک، این تالاب در تعدیل آب‌و‌هوا نقش دارد و در کنار آن، بخشی از تنوع زیست‌محیطی را عرضه می‌کند. 

این اقلیم‌شناس درباره پیامدهای خشک شدن تالاب هورالعظیم گفت که به‌جز فرصت‌های معیشتی و منابع زیستی که در حال نابودی است، نکته مهم‌تر، تبدیل شدن تالاب به یک کویر بسیار بزرگ است. کرمی توضیح داد که این کویر بزرگ باعث می‌شود که در منطقه پیرامون هوا خشک‌تر شود و گرد‌و‌غبار بیشتری تولید شود؛ وضعیتی که زندگی مردم منطقه را بدتر می‌کند. 

وسعت داخل ایران تالاب هورالعظیم که زمانی حدود۱۵۰ هزار هکتار وسعت داشت، حالا به حدود ۳۰ هزار هکتار رسیده است؛ عرصه بسیار وسیعی است که به گفته ناصر کرمی، خشک شدن آن عواقب محیط‌زیستی و اکولوژیک بسیار بدی روی یک گستره وسیع از غرب خوزستان دارد.

«نیک آهنگ کوثر»، روزنامه‌نگار و تحلیلگر حوزه آب و محیط‌زیست هم با تاکید بر آثار خطرناک خشک شدن تالاب هورالعظیم، گفت که در صورت از بین رفتن این تالاب، گرد‌و‌غبار و ذرات ریز از بستر خشک و رسوبات این تالاب به هوا برخواسته و ساکنان مناطق اطراف آسیب می‌بینند. همین حالا وقتی تالاب هورالعظیم در بخشی از سال خشک می‌شود، موجب بالا رفتن میزان گرد‌و‌غبار شده و زندگی مردم منطقه را مختل می‌کند. حتی ذرات بسیار ریز این گرد‌و‌غبار از ریه ساکنان منطقه خارج نمی‌شود و بیماری‌هایی را به‌دنبال دارد.

 

خشک کردن عمدی هورالعظیم برای استخراج نفت

تالاب هورالعظیم آخرین بازمانده تالاب‌های بین النهرین است که همچنان یکی از زیستگاه‌های بسیار مهم پرندگان در خاورمیانه محسوب می‌شود. از‌این‌رو، بخش‌هایی از این تالاب، منطقه حفاظت شده است.

ناصر کرمی درباره اهمیت این تالاب گفت که گذشته از حیات جانوری و پوشش گیاهی، اساسا هورالعظیم فرصت‌های معیشتی بسیاری دارد. مردمی که در اطراف و داخل هورالعظیم زندگی می‌کردند، به منابع زیستی که مربوط به این تالاب بود به‌شدت وابسته بودند.

نیک آهنگ کوثر نیز وجود یک تالاب برای مردم را، هم از نظر زیست‌محیطی مهم دانست و هم از نظر اقتصادی. این تحلیلگر حوزه آب و محیط‌زیست توضیح داد: «بسیاری از مردم محلی از ماهیگیری در تالاب کسب درآمد می‌کنند. در مورد گاومیش داری هم سلامت گاومیش‌های آن‌ها وابسته به تالاب است. وقتی تالاب از بین برود،‌ این گاومیش‌ها مشکلات سلامتی پیدا می‌کنند؛ مشکلی که وقتی کرخه خشک شد هم خود را نشان داد». 

حالا این پهنه وسیع آب شیرین که گنجینه‌ای برای ساکنان منطقه و حیات جانوری و گیاهی محسوب می‌شود، حدود یک دهه است که نه‌تنها از دریافت نکردن حقابه، بلکه از خشک شدن عمدی برای استخراج نفت رنج می‌برد.

به‌دنبال انتشار اخبار فعالیت گسترده شرکت‌های نفتی در تالاب هورالعظیم برای استخراج از میدان‌های نفتی، سال ۱۳۹۳، نخستین اخبار درباره خشکاندن عمدی تالاب منتشر شد. «جاسم مرمضی»، مشاور وقت استاندار خوزستان در یک نشست سمینار علمی اعلام کرد که آب کم‌عمق تالاب مزاحم استخراج نفت است، به همین دلیل شرکت‌های نفتی آن را خشک می‌کنند تا نفت استخراج کنند. 

جالب اینجاست که امکان بهره برداری از میدان‌های نفتی «آزادگان» و «یادآوران» بدون خشک کردن تالاب هورالعظیم وجود داشت، اما به گفته «احمد لاهیجان زاده»، معاون وقت محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، مقامات برای پایین آمدن بهره‌برداری ترجیح دادند تالاب را خشک کنند. او در دوره‌ای که دولت «حسن روحانی» آخرین روزهایی کاری خود را سپری می‌کرد، اعلام کرد که شرکت‌های ژاپنی حاضر بودند بدون خشک کردن تالاب با فناوری‌های مناسب، از این حوزه بهره برداری کنند، اما با مجوز شورای عالی امنیت ملی، بخش‌هایی از تالاب را خشک کردن تا شرکت‌های چینی با روش ارزان‌تر نفت استخراج کنند.  

نیک آهنگ کوثر درباره نقش نهادهای قدرت در خشکاندن هورالعظیم گفت که دخالتی که شرکت‌های نفتی و قرارگاه خاتم‌الانبیا در منطقه هور انجام داد، هم حیات زیستی آن منطقه را برای جانداران سخت کرد، و هم زندگی مردمان اطراف آن را. به گفته او، نحوه مدیریت حوزه هورالعظیم و دخالت‌هایی که برای منافع کوتاه مدت عده‌ای بوده، یکی از نمادهای بی‌عدالتی زیست‌ محیطی است و حالا هم هیچ نهادی پاسخگو اعتراض مردم آنجا نیست.

حالا تصاویر شوکه کننده سرزمینی خشک و بیابانی که روزی بخشی از تالاب هورالعظیم بوده، کنار مرثیه‌های طرفداران محیط‌زیست منتشر می‌شود. مانند آنچه که «اعظم بهرامی»، پژوهشگر محیط زیست در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس منتشر کرد و نوشت: «بیایید همه هورالعظیم را بغل کنید و بوی نفت و لجن صنعتی بگیرید. بوی خون پرندگان مهاجر مرده، گیاهان پوسیده حاشیه و کف تالاب. کفن پوش از نمک، منتظر است تا رگه‌های سفیدش نیز برای همیشه از نقشه سرزمین غریب افتاده‌مان حذف شود».