استاد منحرف کردن بحث، جواد ظریف و حقوق بشر

 

از زمانی که حسن روحانی، رییس جمهوری ایران در سپتامبر سال ۲۰۱۳ «محمدجواد ظریف» را به وزارت امور خارجه منصوب کرد، جمهوری اسلامی یکی از سنجیده ترین و ظریف ترین سخن گویان خود را از انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ به این سو به دنیا عرضه کرده است.

ظریف دیپلماتی است که در امریکا درس خوانده و از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۷ نماینده ایران در سازمان ملل متحد بوده است. او با زبان روابط بین الملل آشنا است، به انگلیسی ورزیده ای صحبت می کند و همیشه جواب های از پیش آماده ای در اختیار دارد. تلاش های موفقیت آمیز او در ماجرای پرونده هسته ای ایران در مصاف با امریکا و دیگر قدرت های جهان، ظریف را در چشم غرب به سیاستمداری بدل کرد که می تواند با آن ها بر سر میز معامله و تجارت بنشیند.

ظریف از جایگاه و نقش ایران در خاورمیانه به راحتی و با افتخار صحبت می کند و در عین حال، از ضعیف ترین بخشِ کارنامه ایران به نفع خود سود می جوید؛ یعنی از وضعیت حقوق بشر.

دیگر مقامات حکومت ایران که در فضای بین المللی به انگلیسی صحبت می کنند- به ویژه «محمدجواد لاریجانی»، دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه- به صراحتِ تمام گفته اند که ایران ارزش های لیبرال دموکراتیک و یا مفهوم جهان شمول و کلیِ حقوق بشر را رد می کند. ولی ظریف با ظرافت بیش تری به مسأله می پردازد؛ به این معنا که تصدیق می کند ایران در کارنامه حقوق بشریِ خود ضعف هایی دارد. بنابراین، بلافاصله به منتقدان خود در این زمینه دست رد نمی زند و جا برای نیات خوب آن ها باقی می گذارد.

ابداعات و نوآوری های ظریف در گفتمان حقوق بشر ایران چه بوده است؟ در زیر به بعضی از استراتژی های کلیدی وزیر امور خارجه ایران می پردازیم.

۱. ظریف در «موقعیت انکار» ایران تعدیل ایجاد کرده است

پس از هشت سال دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، ناظران مسایل ایران از مکانیسم پیش بینی پذیرِ توهین، خط و نشان و انکار در خصوصِ تقریباً هر مسأله ای درباره حقوق بشر به شدت خسته و آزرده بودند. ظریف در چشم بسیاری از آن ها، تغییر مطبوع و نیروبخشی محسوب می شد.
«هومن مجد»، خبرنگار ایرانی-امریکایی که از نزدیک با ظریف آشنا بوده، می گوید‌: «مهم ترین ابداع ظریف این بوده که اذعان می کند کارنامه حقوق بشری ایران بی نقص نیست و این که ایران باید در این حوزه اقدامات بیش تری انجام دهد. شاید این اولین بار است که یک مقام بلندپایه ایرانی چنین حرفی می زند.»

فوریه امسال ظریف در سخنانی در پارلمان اروپا چنین گفت: «نمی گویم وضعیت حقوق بشر در ایران نیاز به بهبود ندارد؛ به هیچ وجه. از نظر ما، وضعیت حقوق بشر می تواند بسیار بهتر بشود و دقیقاً این جا است که مشروعیت و ثبات حکومت افزایش می یابد.»

با این حال، او نیز بعضی حقایق را انکار می کند؛ در آوریل ۲۰۱۵، پس از آن که در گفت و گویی با «چارلی رز» در شبکه «پی بی اس» گفت ما کسی را به خاطر عقایدش زندانی نمی کنیم، به شدت از سوی مدافعان و فعالان حقوق بشر ایران و نیز زندانیان سیاسی سابق مورد انتقاد و استهزا قرار گرفت.

 

۲. ظریف خود را قائل به ارزش های جهان شمول حقوق بشر تصویر می کند

منتقدان جمهوری اسلامی اغلب بر این نکته انگشت می گذارند که ایران اصول کلی و جهان شمول اعلامیه جهانی حقوق بشر را که در سازمان ملل به تصویب رسیده و ایران نیز خود از امضاکنندگانِ آن بوده، زیر پا می گذارد. به اعتقاد این دسته از منتقدان، ایران بسیاری از این اصول را فرع بر قوانین اسلامی می داند. ولی ظریف خود را فردی می داند که به کلیت اصول حقوق بشر قائل و نیز معتقد است که کشورهای دیگر حقوق بشر را گزینشی تفسیر و اجرا می کنند.
ظریف به معیارهایی که برای ارزیابی وضعیت حقوق بشر در چند کشور خاص، از جمله ایران در نظر گرفته می شود، اعتقادی ندارد؛ مثل شاخص هایی که به رأی گیری سالانه در خصوص قطع نامه ای موسوم به «وضعیت حقوق بشر در ایران» انجامید. او تعیین گزارش گر ویژه حقوق بشر برای ایران را هم قبول ندارد. در عوض، مدافع «بررسی ادواری جهانی» (Universal Periodic Review) است. در این مکانیسم، «شورای حقوق بشرِ» سازمان ملل وضعیت حقوق بشر هر ۱۹۳ عضو خود را به شکلی مساوی و با موازینی برابر بررسی می کند.

ظریف که ژوئن امسال در «مؤسسه بین المللی مطالعات صلح» در استکهلم صحبت می کرد، خود را فردی توصیف کرد که با ارزش های جهان شمولی که در حقوق بشر بازتاب یافته، موافق است.

او در این نشست گفت که بعضی از این این ارزش ها از دل فرهنگ اسلامی جاری می شوند؛ از جمله ایده پذیرفتنِ برابری تحت سلطه و نفوذ «دیگری».

۳. ظریف استاد استفاده از عبارت «پس آن چه» است

عبارت «پس آن چه؟» (whataboutism) در دوران جنگ سرد به وجود آمد. این عبارت اشاره ای به نوع استدلال های مقامات شوروی داشت که وقتی با انتقادی (مثلاً زندانی کردن مخالفان حکومت و یا برقراریِ حکومت نظامی در لهستان) مواجه می شدند، فوراً در جواب می گفتند پس آن چه؟ منظور از «آن»، هر سوء استفاده ای بود که فلان حکومت غرب مرتکب شده بود و منتقدانش بر آن انگشت گذاشته بودند. ظریف هم در استفاده از این فن زبردست است؛ او علاقه دارد که عدم توجه نسبی غرب را به مسأله آزادی در کشورهای همسایه ایران، به ویژه عربستان سعودی پررنگ کند؛ به عنوان مثال، او در سخنان خود در پارلمان اروپا در فوریه سال جاری، این سؤال را مطرح کرد که چرا باید ایران تحت تحریم های حقوق بشری اتحادیه اروپا باشد ولی کشوری که یمن را بمباران می کند (یعنی عربستان سعودی) نه.

ظریف که احتمالاً نسبت به همتایان غربی خود از ذهنیت تاریخی بیش تری برخوردار است و مسایل را بیش تر در بستر تاریخی شان می بیند، به اروپایی ها یادآوری می کند که در جریان جنگ ایران و عراق، جانب صدام حسین را گرفتند.

او خطاب به پارلمان اروپا گفت: «[در زمان جنگ] اتحادیه اروپا در سازمان ملل علیه ایران قطع نامه صادر می‌کرد و رژیم صدام حسین هم در کنار کشورهای اروپایی، بانی این قطع نامه‌ها می‌شد.»
 

۴. ظریف مفاهیم غربیِ حقوق بشری را به مسایل اجتماعیِ غربی پیوند می زند

ظریف این طور القا می کند که تروریسم جهادی سنی در غرب محصول لیبرالیسم غربی است. در سخنان خود در «مؤسسه بین المللی مطالعات صلح» در استکهلم، با اشاره به «داعش» گفت: «گاهی سؤال می کنم چه طور می شود افرادی که سرِ انسان های بی گناهی را در سوریه و عراق از تن جدا می کنند، انگلیسی و فرانسه را مثل زبان مادری‎شان حرف می زنند؟ آیا آن ها محصول دیکتاتوری در منطقه ما هستند و یا محصولِ به اصطلاح دموکراسی های لیبرال اند؟»

به اعتقاد ظریف، غرب به جای آن که صرفاً موعظه کند، باید به وجود چنین خلأ ها و نقاط ابهامی در جهان بینیِ خود توجه کند و همین نقاط ابهام باید مبنای مباحثاتی جدی درباره حقوق بشر میان ایران و غرب بشود. ولی او بیش از این وارد جزییات نمی شود. آیا حرف ظریف این است که غرب باید پذیرش مهاجرین را از مناطقی که بالقوه می توانند مشکل ساز باشند، محدود کند یا کم تر اجازه دهد که مظنون های تروریستی از روند عادلانه قضایی سود جویند؟ برای پاسخ به این پرسش ها چاره ای نیست جز این که به حدس و گمان متوسل شویم.

ظریف در سخنان خود در «مؤسسه امور خارجه نیوزیلند» در «ولینگتون» که ماه مارس امسال انجام شد، بار دیگر به تصویری که غرب از خود دارد، می پردازد و به آن انتقاد می کند. در این جلسه، در جواب به سؤالی درباره وضعیت پناه‏جویان ایرانی که در استرالیا در وضعیت بازداشت به سر می برند تا عملاً مجبور شوند به ایران بازگردند، آن ها را با همان عباراتی توصیف کرد که دولت استرالیا به کار می برد. گفت این پناه‏جویان برای به دست آوردن وضعیت اقتصادیِ بهتر ایران را ترک کرده اند. اما بر این نکته تأکید کرد که استرالیا باید در تصویری که از ایران به دست می دهد، محتاط باشد. او در ادامه افزود: «ما باید مراقب موعظه های خود باشیم. اگر جار می زنیم که در ایران حقوق همه پایمال می شود و این ماییم که محافظ این حقوق هستیم، در این صورت داریم از مردم دعوت می کنیم تا درباره وضعیت خود دروغ بگویند. با این کار می خواهیم شفقت دیگران را به دست آوریم.»

۵. ظریف می تواند از موضوعاتی به شدت مناقشه برانگیز طفره برود؛ هرچند ناشیانه

حضور بحث برانگیز و جنجالیِ ظریف در برنامه چارلی رز در آوریل سال گذشته، نشان داد که حرف های وزیر امور خارجه ایران درباره حقوق بشر به مثابه یک آرمان مبهم مؤثرتر است تا وقتی درباره جزییات صحبت می کند. به محض این که چارلی رز از ظریف درباره موقعیت «جیسون رضاییان»، خبرنگار «واشنگتن پست» که در ایران به دلایل نامعلومی زندانی بود سؤال کرد، ظریف گاف داد که در ایران افراد را به دلیل عقایدشان زندانی نمی کنند. بعد کار خودش را سخت تر کرد وقتی افزود: «کسانی که مرتکب جرم می شوند... نمی توانند زیر عنوان خبرنگار یا فعال سیاسی مخفی بشوند.»

از نظر غربی ها، اشاره ظریف به طور کلی به زندانیان سیاسی بود و نه مشخصاً به کسی که چارلی رز درباره اش سؤال کرد.

در ژوئن سال ۲۰۱۶، ظریف یک بار دیگر این ضعف را در مورد جزییات از خود نشان داد. «محمود امیری مقدم» از «سازمان حقوق بشر ایران» در وزارت امور خارجه نروژ از ظریف درباره افزایش تعداد اعدامیانِ مرتبط با مواد مخدر سؤالی چالشی پرسید. ظریف مِن مِن کرد و سرسری، انگار دارد جوابِ از پیش آماده شده ای را از رو می خواند، به مشارکتِ بالای مردم در انتخابات اشاره کرد و به شکلی ناشیانه، مقدم را که خود ایرانی است،متهم کرد تصویری «ایران هراسانه» دارد.

 

بعدش چه؟

امیری مقدم می گوید: «ظریف عملاً از زیر جواب در رفت. حرف آخرش این بود که یکی از دلایلی که روحانی انتخاب شد، وعده‌های او برای بهبود وضعیت حقوق بشر بوده. اما وضعیت حقوق بشر نه تنها بهتر نشده بلکه از بسیاری جهات بدتر هم شده. حقوق بشر مسأله ای کلیدی است که ظریف باید با آن رو به رو شود.»

همان طور که «ایران‎وایر» در یکی دیگر از مقالات خود درباره ظریف و حقوق بشر متذکر شده است، تا کنون هیچ خبرنگاری مصاحبه جانانه ای با ظریف درباره وضعیت حقوق بشر در ایران انجام نداده است. هر خبرنگاری که این اقبال را داشته باشد که بتواند هفته آینده در اجلاس عمومی سازمان ملل در نیویورک از ظریف سؤال هایی بپرسد، باید درباره حبس «نرگس محمدی» به دلیل فعالیت های مسالمت آمیزش و یا درباره محکومیت حبس پنج ساله «نازنین زاغری-راتکلیف» که هفته گذشته بدون ذکر شفافِ اتهامات صادر شد، سؤال کند. هم چنین باید این سؤال را پیش بکشد که چرا ایران اعضای بزرگ ترین اقلیت مذهبی خود-یعنی بهاییان- را از تحصیلات دانشگاهی محروم می کند. یا برای این که به ظریف نشان دهد که حافظه تاریخی اش به قوت او است، بد نیست با اشاره به انتشار اخیر فایل صوتی آیت الله منتظری، نظر فعلیِ او را درباره اعدام هزاران زندانی سیاسی در سال ۱۳۶۷ جویا شود. آیا نظر ظریف درباره این موضوعاتِ محوری و کلیدی تفاوت فاحشی با نظرات تندروهایی دارد که همواره مایه تمسخر مردم بوده اند؟