اینستکس؛ امکان تازه در اروپا برای ایران

کانال مالی اتحادیه اروپا برای مبادلات تجاری با ایران نهایی شد و روز پنج شنبه به ثبت رسید تا پس از چهار ماه انتظار، رسما فعالیت خود را آغاز کند. هدف نهایی از راه اندازی این کانال، بی اثر کردن تحریم‌های فرا مرزی ایالات متحده بر نهادهای اروپایی و تشویق ایران به باقی ماندن در توافق هسته ای «برجام» است.

نام این نهاد مالی، «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» (Instrument for Supporting Trade Exchanges)  است که مخفف انگلیسی آن، «اینستکس»(INSTEX) می‌شود. اینستکس در کشور فرانسه ثبت شده، مدیر آن یک بانک دار سابق آلمانی است و خدمات حسابداری آن را بریتانیا انجام می‌دهد.

وزرای خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا به همراه وزیر اقتصاد فرانسه، یازدهم بهمن (۳۱ ژانویه) با انتشار بیانیه مشترکی، اینستکس را یک «صندوق اعتباری مشترک» توصیف کردند که برای تسهیل تجارت مشروع بین فعالان اقتصادی اروپایی و ایران، در چهارچوب تلاش های اروپا برای حفظ برجام ایجاد شده است.

اینستکس در واقع یک شرکت مالی است که سهام داران اولیه آن، فرانسه، آلمان و بریتانیا هستند. این سه کشور اروپایی اولین دولت‌هایی بودند که ۱۵ سال پیش با بحرانی شدن پرونده اتمی ایران، وزرای خارجه خود را هم زمان به تهران فرستادند و پایه گذار مذاکرات اتمی شدند که در نهایت به توافق هسته‌ای برجام و رفع تحریم‌های بین المللی علیه ایران انجامید.

با خروج امریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های اتمی این کشور علیه جمهوری اسلامی ایران، اتحادیه اروپا و مشخصا سه کشور اروپایی تلاش کردند تا با برخوردار نگه داشتن ایران از مزایای رفع تحریم ها، به باقی ماندن در توافق راضی نگه دارند.

هرچند ایالات متحده امریکا تاسیس نهادی که هدف آن دور زدن تحریم ها علیه ایران باشد را یک «عمل غیرسازنده» دانسته و حتی به طور تلویحی این نهاد را تهدید به تحریم کرده است اما چهار ماه پس از وعده ای که داده شد، سه کشور قدرتمند اروپایی این نهاد را راه اندازی کردند.

هر کشور دیگر اروپایی که مایل باشد، می‌تواند در این نهاد مشارکت کند. «فدریکا موگرینی»، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه ای، در استقبال از تاسیس اینستکس گفته است: «اتحادیه اروپا به تلاش مشترک خود با ایران برای اجرایی شدن فعالیت این نهاد ادامه خواهد داد و برای توسعه بیش تر اینستکس، از حمایت دیگر کشورهای اروپایی علاقه مند حمایت می کند.»

اتحادیه اروپا می خواهد پس از جلب نظر دیگر کشورهای عضو این اتحادیه، در مرحله بعد از کشورهای خارج از اتحادیه هم برای مشارکت در این نهاد مالی دعوت به همکاری کند.

«محمدجواد ظریف»، وزیر امور خارجه ایران ایجاد این نهاد مالی را گام اول و با تاخیر اروپا در برابر تعهدات خود به ایران خوانده اما گفته است جمهوری اسلامی ایران آماده تعامل سازنده در شرایط برابر و با احترام متقابل با اروپا است.

اینستکس چه کاری انجام خواهد داد؟

ایالات متحده امریکا با خروج از برجام، تحریم هایی فرا مرزی علیه ایران به اجرا گذاشت. براساس قوانین تحریم های این کشور علیه ایران، به جز اتباع و نهادهای امریکایی که ملزم به اجرای مقررات ایالات متحده هستند، افراد و دیگر نهادهای غیرامریکایی هم مجبورند از قوانین ایالات متحده و مقررات تحریمی آن علیه ایران پیروی کنند.
هر نهاد یا فردی که تحریم های امریکا علیه ایران را رعایت نکند، با تحریم یا جریمه‌های سنگین مالی رو به رو می‌شود و بازار وسیع ایالات متحده برای فعالیت تجاری و حتی در موارد سخت گیرانه تر، اجازه ورود به خاک امریکا را هم از دست می‌دهد. این یعنی تحمیل مقررات داخلی امریکا به غیرامریکایی‌ها.

اتحادیه اروپا که همراه چین و روسیه از شرکای توافق هسته ای با ایران هستند، از سوی ایران تهدید شده بودند که در صورت به اجرا در آوردن تحریم های امریکا، ممکن است جمهوری اسلامی از برجام خارج شود.

بسیاری از شرکت هایی که با ایران مراوده مالی و تجاری دارند، نهادهای خصوصی هستند که در برابر تحریم ها و جریمه ایالات متحده آسیب پذیرند. دولت‌های اروپایی و اتحادیه اروپا به دلیل مقررات اقتصاد آزاد، نمی‌توانند افراد و شرکت های اروپایی را مجبور به مراوده مالی و اقتصادی با ایران کنند اما با تاسیس این کانال مالی و کاهش خطر تحریم امریکا، امیدوارند مشوقی برای همکاری شرکت های اروپایی برای همکاری با ایران فراهم کرده باشند.

اینستکس یک صندوق اعتباری است که از حمایت رسمی اتحادیه اروپا برخوردار است و در واقع یک نهاد خصوصی تلقی نمی‌شود. به عبارت دیگر، اگر امریکا این صندوق را تحریم کند، بخشی از سازوکارهای اروپا را تحریم کرده که تا به حال در تاریخ دو طرف سابقه نداشته است. این صندوق دلار امریکا را هم از مبادلات مالی خود حذف کرده است و می‌خواهد یورو، واحد پول اتحادیه اروپا را مبنا و پول رایج خود کند.

دارو و غذا در اولویت اینستکس

در مرحله اول، قراراست این نهاد مالی امکان فروش کالاهای بشردوستانه از سوی اروپایی‌ها را به ایران فراهم کند. غذا، اقلام کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی کالاهای بشردوستانه هستند. این کالاها از سوی ایالات متحده تحریم نشده اند اما شرکت‌های مالی و بانک ها از بیم لغزش ناخواسته از مقررات تحریم امریکا، علاقه ای حتی به انجام مبادلات مالی مربوط به این اقلام هم نداشتند.

پرداخت پول حاصل از نفت صادراتی احتمالی ایران به اروپا هم از سوی این نهاد انجام خواهد شد. در حال حاضر، با اجرایی شدن تحریم های امریکا علیه ایران، حدود یک میلیون بشکه نفتی که برای مشتریان اروپایی فرستاده می شد، تقریبا به طور کامل قطع شده است.

با راه اندازی اینستکس، هر فرد یا شرکتی که از ایران کالا یا خدمات دریافت کند، می‌تواند پولی را که ایران طلب دارد، به جای وازیر مستقیم به حساب‌های ایران (که خطر تحریم یا جریمه آن از سوی امریکا وجود دارد)، به حساب این صندوق واریز کند.

در برابر، هر فرد یا نهاد ایرانی که بخواهد از شرکت های اروپایی خرید انجام دهد، به جای پرداخت مستقیم آن، می‌تواند از پولی که در این صندوق ذخیره شده است، خرج کند و مبالغ را به صورت غیرمستقیم به شرکت‌های اروپایی بپردازد. برای همین است که به این سازوکار، صندوق اعتباری گفته اند.

اینستکس به جز سازمانی که در فرانسه ثبت کرده است، نهاد مشابهی هم در ایران خواهد داشت تا پی گیری مسایل مالی و تجاری برای دو طرف ممکن باشد.

سه کشور اروپایی که این نهاد مالی را تاسیس کرده اند، از ایران خواسته اند برای عملیاتی شدن این صندوق، پیشنهادهای «گروه ویژه اقدام مالی»(FATF) را در بهبود قوانین ضدپول شویی و مقابله با تامین مالی تروریسم به کار ببندد.

ایران بخشی از پیشنهادها را اجرا کرده اما هنوز دو کنوانسیون اصلی پیشنهادی، یعنی «کنوانسیون مبارزه با پول شویی و تامین مالی تروریسم» و «کنوانسیون مقابله با جرایم سازمان یافته فراملی» را تصویب نکرده است.

ایران و اتحادیه اروپا امیدوارند تاسیس اینستکس بتواند دست کم پالایشگاه های کوچک و نهادهای مالی خردتر اروپا را به همکاری با ایران تشویق کند .

شفافیت ایران در بانک داری و بهبود فضای سیاسی و در نهایت پیش بینی پذیر شدن حکومت جمهوری اسلامی ایران است که می تواند صاحبان منابع مالی را به پذیرفتن این همه خطر راضی کند. بحران های نظیر آن چه با دستگیری دیپلمات ایرانی شاغل در سفارت ایران به اتهام بمب گذاری در همایش سالانه «سازمان مجاهدین خلق» پدید آمد و اتحادیه اروپا می گوید ایران در پی طراحی عملیات تروریستی در خاک کشورهای این قاره بوده، صدمات جبران ناپذیری به امکان بهره برداری جمهوری اسلامی ایران از نهادهایی هم چون اینستکس می زند.

 «امیرحسین زمانی نیا»، معاون وزارت نفت ایران به تازگی گفته بود ایران به دلیل کندی در تصمیم گیری و به خاطر درگیری ها و اختلافات سیاسی داخلی، فرصت استفاده از برجام را تقریبا از دست داد. اینستکس فرصت محدود اما مهم دیگری برای ایران است؛ اگر هم چون یک بازیگر عادی و قابل اطمینان عمل کند.