تحت تعقیب عدالت؛ چه آینده‌ای در انتظار ولادیمیر پوتین است؟

زندگی سیاسی و شخصی «ولادیمیر پوتین»، از اسفند ۱۴۰۱ به‌دلیل قرار بازداشت او توسط دادگاه کیفری بین‌المللی، برای ابد تغییر کرده است. او اینک در خطر بازداشت در خارج روسیه قرار دارد و با پایان دوره ریاست جمهوری‌اش و احتمال وقوع تغییرات سیاسی در روسیه، دستگیری‌اش در داخل این کشور هم به کلی منتفی نیست. زندگی سیاسی و خصوصی پوتین با این قرار بازداشت، چطور تحت تاثیر قرار گرفته است؟

****

در آخرین روزهای سال ۱۴۰۱، شعبه مقدماتی دوم دادگاه کیفری بین‌المللی در لاهه هلند، قرار بازداشت ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه و «ماریا لووا-بلوا»، مشاور امور حقوق کودک ریاست جمهوری روسیه را به ظن ارتکاب جنایت جنگی در اوکراین صادر کرد. بیانیه مطبوعاتی دیوان کیفری بین‌المللی حاکی از آن است که این حکم‌ها بر جنایاتی متمرکز است که ادعا می‌شود علیه کودکان انجام شده است.

پوتین و مشاورش به ظن چه اتهامی تحت تعقیب هستند؟

جنایات ادعا شده مربوط به اخراج اجباری کودکان از اوکراین و انتقال اجباری آن‌ها به روسیه به‌عنوان جنایت جنگی است. مطابق ماده هشتم اساسنامه رم که سند تشکیل دادگاه بین‌المللی کیفری لاهه است، انتقال غیرقانونی جمعیت جنایت جنگی است که یکی از چهار جنایت عمده بین‌المللی است. 

پوتین همچنین با اتهام قصور در برحذر داشتن مقام‌های تحت فرمان خود برای خودداری از ارتکاب جنایت هم قرار دارد. رییس‌جمهور روسیه به‌عنوان مافوق و فرمانده اصلی تجاوز به اوکراین، مسوولیت کیفری جنایاتی را خواهد داشت که توسط زیردستان او انجام شده که تحت اقتدار و کنترل موثرش قرار داشتند.

روسیه عضو دیوان کیفری بین‌المللی لاهه نیست و به همین دلیل، مقام‌های روسی و هم جمهوری اسلامی در تبلیغات خود می‌گویند که صلاحیت رسیدگی به پرونده‌ای علیه اتباع روسی را ندارد، اما اشتباه می‌کنند یا تلاش دارند به تبلیغات سیاسی خود ادامه دهند. 

چرا دادگاه لاهه می‌تواند پوتین را تحت تعقیب قرار دهد؟

دیوان کیفری بین‌المللی بر اساس اعلامیه‌ای که دولت اوکراین پیش از این صادر کرده، بر اساس ماده دوازده اساسنامه رم، سندی که دادگاه بر اساس آن تاسیس شده، صلاحیت رسیدگی به جنایات ارتکابی که در خاک اوکراین رخ می دهد را دارد. چه این جنایت توسط اتباع دولتی صورت گرفته باشد که عضو دادگاه هستند، چه توسط شهروندانی ارتکاب یافته باشد که مثل روسیه و ایران عضو دادگاه لاهه نیستند.

دستور بازداشت مربوط به جنایاتی است که ادعا می‌شود حداقل از ۵اسفند۱۴۰۰ از سوی روسیه و در جریان تجاوز نظامی آن در خاک اوکراین انجام شده است.

پوتین به‌عنوان رییس‌جمهور مصونیت ندارد؟

بر اساس قاعده‌ای دیرین در روابط بین‌المللی میان دولت‌ها، روسای حکومت‌ها مثل شاه، رهبر، رییس‌جمهور، نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه، از مصونیت برخوردار هستند و کشورهای دیگر نمی توانند آن‌ها را دستگیر و در دادگاه‌های خود محاکمه کنند.

 در سال‌های اخیر با توسعه حقوق کیفری و حقوق بشردوستانه، شورای امنیت سازمان ملل متحد یا دیوان کیفری بین‌المللی می‌توانند قرار یا حکم بازداشت روسای حکومت‌ها را صادر کنند، اگر آن‌ها مظنون با متهم به ارتکاب جنایت‌های بزرگ بین‌المللی شده باشند. این جنایت‌ها که می‌تواند مصونیت رهبران کشورها را از بین ببرد، عبارت است از جنایت جنگی، جنایت تجاوز نظامی، نسل کشی و جنایت علیه بشریت.

اگر رهبری مظنون یا متهم به این ارتکاب این جنایت‌ها باشد، دولت‌های دموکراتیک بر اساس اصل «صلاحیت جهانی»، می‌توانند آن‌ها را دستگیر و در یک محاکمه عادلانه، به پرونده‌شان رسیدگی کنند. قرار دستگیری پوتین و مشاور حقوق کودک ریاست جمهوری روسیه، از سوی شعبه مقدماتی در دیوان کیفری بین‌المللی صادر شده و به همین دلیل است که مصونیت پوتین، مانعی برای دستگیری او محسوب نمی‌شود.

پیش از این دیوان کیفری لاهه، حکم دستگیری «عمر البشیر» رییس‌جمهور سودان را هم صادر کرده و این رویه قبل از صادر شدن قرار دستگیری پوتین، وجود داشته است. به این ترتیب، جهان وارد عصری شده است که رهبران کشور نمی توانند تحت لوای مصونیت، در برابر اتهامات بزرگ وارده به خود، از پاسخگویی خودداری کنند.

 

چه کسی می‌تواند پوتین را بازداشت کند و به دادگاه تحویل دهد؟ 

گزارش شده که پوتین قرار است تابستان ۱۴۰۲ در اجلاس سران «بریکس» در آفریقای جنوبی شرکت کند. این کشور یکی از ۱۲۳ عضو دادگاه بین‌المللی کیفری است، اما پیش‌تر زمانی که عمر البشیر رییس جمهور وقت سودان تحت تعقیب این دادگاه بود، آفریقای جنوبی او را به‌عنوان میهمان خود دستگیر نکرد.

 اکنون سال‌هاست که از تعقیب قضایی البشیر می‌گذرد و حالا دستور بازداشت رهبرانی که مرتکب جرایم بزرگ بین‌المللی شده‌اند، مقبولیت جهانی بیشتری پیدا کرده است.

بر اساس رویه دیوان کیفری لاهه، روسیه نمی تواند به استناد اصل مصونیت، از تحویل پوتین به دادگاه خودداری کند، اما از آنجا که دیوان لاهه اختیاری برای دستگیری او در خاک روسیه ندارد، تا زمانی که او در قدرت است و تا زمانی که حکومت روسیه عزم سیاسی نداشته باشد، احتمالی برای دستگیری پوتین در قلمروی روسیه وجود ندارد. اما زمانی که پوتین از قدرت کنار برود، دولت بعدی روسیه بعید نیست که زمینه تحویل او به دادگاه را فراهم کند. به عبارت دیگر، تاریخ هنوز در این زمینه نوشته نشده است.

اما وضعیت پوتین حتی همین اکنون که رییس‌جمهور است، در خارج از خاک روسیه متفاوت است. صدور قرار دستگیری از سوی شعبه مقدماتی دیوان کیفری لاهه، موجب تعهدات همکاری همه ۱۲۳ کشور عضو است. این کشورها طبق بند ۹ اساسنامه رم متعهد هستند که دستورات، قرارها و احکام دادگاه را در خاک خود اجرا کنند.

مشکلات اجرای دستور بازداشت پوتین چیست؟

اگر پوتین به یکی از ۱۲۳ کشور عضو دادگاه سفر کند، بازداشت او نه تنها ممکن است، بلکه دولت میزبان متعهد به دستگیری اوست. دیگر کشورهایی که عضو دادگاه هم نیستند می توانند به دستور دادگاه عمل کنند و او را تحویل دهند.

اما از آنجا که احتمال چنین دستگیری وجود دارد، پوتین قاعدتا از سفر به گروهی از  این ۱۲۳ کشور که ضریب دستگیری‌اش در آن زیاد باشد، خودداری خواهد کرد.

 به غیر از این، از آنجا که پوتین هنوز در قدرت است و با تیم حفاظتی بزرگ و مجهز خود سفر می کند و همانند سفرهایش به تهران، حتی سوار اتومبیل تشریفاتی دولت میزان هم نمی شود و خودروی خود را در سفر همراه می‌برد، بازداشت او توسط دولت میزبان از نظر اجرایی هم کار ساده نیست. پس هم احتمال ورود او به قلمروی کشوری که متعهد به بازداشت اوست بسیار کم است، و هم به جهت عملیاتی، دستگیری او امری پیچیده است.

اما این تشریفات برای پوتین همیشگی نیست و تا زمانی در اختیار اوست که رییس‌جمهور روسیه است، اما قرار بازداشت دادگاه دائمی است و ارتباطی با اینکه او رییس‌جمهور نباشد و آن قرار لغو شود، وجود ندارد.

به عبارت دیگر، قرار بازداشت مربوط به ولادیمیر پوتین است که در زمان صدور قرار، رییس‌جمهور روسیه بوده، اما اگر او دیگر این منصب را در اختیار نداشته باشد، قرار دستگیری‌اش همچنان به قوت خود باقی خواهد ماند. با توجه به اینکه مصونیت هم در این دوره ندارد و تیم حفاظتی و خودرو تشریفاتی و احتمال هواپیمای دولتی هم ندارد، بازداشت او در صورت سفر به کشورهایی که دستورات دادگاه بین‌المللی را اجرا می‌کنند، بسیار آسان‌تر خواهد بود.

 تصمیم پوتین برای حمله نظامی به اوکراین، برای ابد زندگی شخصی او را تحت تاثیر قرار داده است. در این راه تاکنون مقام های جمهوری اسلامی ایران و در راس آن‌ها «علی خامنه‌ای»، همراه و گاه حتی همکار پوتین در این تجاوز نظامی بوده‌اند. از این بابت ممکن است در آینده، زندگی دوستان پوتین در جمهوری اسلامی هم به قبل و بعد از تجاوز نظامی به اوکراین تقسیم شود.