ضمیمه: راهنمایی برای نجات از آموزش جنسیت‌زده در کتاب‌های درسی ایران

آموزش به کودکان چه ویژگی‌ها و معیارهایی باید داشته باشد تا آموزشی صحیح تلقی شود؟ نظام آموزشی چه محتوایی برای کتاب‌های درسی دانش‌آموزان باید تدارک ببیند که علاوه بر انتقال دانش‌، از تبعیض دوری کند و نسلی طرف‌دار برابری و نوع‌دوستی به جامعه تحویل دهد؟ 

برای پاسخ به این پرسش‌ها، باید به بیش از پنج دهه تلاش پژوهش‌گران و متخصصان در نقد و بررسی کتاب‌های درسی و تدوین محتوایی اشاره کرد که از همه نشانه‌های جنسیت‌زدگی و خشونت نمادین خالی شده باشد. دکتر «سعید پیوندی»، جامعه‌شناس و استاد «دانشگاه لورن» فرانسه خلاصه‌ای از این بیش از پنج دهه تلاش در قالب کتاب راهنمایی برای معلمان تدارک دیده است که با مطالعه آن می‌توان برای فاصله گرفتن از جنسیت‌زدگی نظام آموزشی در ایران مسیری متفاوت را برگزید؛ مسیری که به دانش‌آموزان نیز کمک می‌کند تا از فشار ناشی از آموزه‌های سنتی، ایدئولوژیک و مردسالارانه در زندگی خود بکاهند.  

به تازگی کتاب «آموزش برابری جنسیتی در کلاس درس؛ کتاب راهنما برای معلمان» توسط «ایران‌آکادمیا» منتشر و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. 

***

گام اول، شناخت نقطه ضعف‌های آموزش

«ایران‌وایر» پیش‌تر در گزارش‌هایی، تلاش تیم «ضمیمه» در نقد آموزش جنسیت‌زده در کتاب‌های درسی، به‌ویژه در کتاب‌های درسی دوره ابتدایی ایران را منعکس کرده است؛ برای نمونه، در گزارش «کتاب‌های درسی؛ بیگانه با موسیقی، بیگانه‌تر با زنان»، به نقد آموزش جنسیت‌زده کتاب‌های درسی نظام آموزشی ایران پرداخته بودیم. یا در گزارش «کتاب‌های درسی ایران، مردان را برتر از زنان معرفی‌ می‌کند»، به بررسی شیوه بازنمایی مردان و زنان موثر در کتاب‌های درسی اشاره کردیم. در گزارش «آموزش نظامی در مدارس در بُعد مردانه»، به این موضوع اشاره کردیم که چه‌گونه سیستم و نظام آموزشی ایران به جز در کودک‌سربازی، داده‌های برابری به دانش‌آموزان ارایه نمی‌کند. در مطلبی با تیتر «کتاب‌های درسی دوره ابتدایی می‌گویند هنر نزد مردان است و بس» نیز جنسیت‌زدگی کتاب‌های درسی از این منظر که فقط هنرمندان مرد برجسته شده‌اند یا در کتاب‌های درسی هیچ زنی در حال انجام فعالیت هنری دیده نمی‌شود، پرداختیم. 

هم‌چنین در گفت‌وگویی با دکتر سعید پیوندی، جامعه‌شناس و مدرس دوره ضمیمه، تحت عنوان «مقاومت دختران دانش‌آموز در برابر جنسیت‌زدگی کتاب‌های درسی»، به این نکته پرداخته شد که نقش‌هایی که در کتاب‌های درسی ایران ترسیم شده، برخلاف واقعیت، تصویری غیرواقعی از زندگی زنان به دانش‌آموزان ارایه می‌کنند. 

اما از منظری دیگر هم می‌توان به محتوای کتاب‌های درسی و آموزش به دانش‌آموزان پرداخت و آن این است که چه روش آموزشی یا چه نوعی آموزشی، یک آموزش مناسب و برابرانه محسوب می‌شود؛ کاری که دکتر سعید پیوندی با تالیف و تدوین کتاب راهنمایی تحت عنوان آموزش برابری جنسیتی در کلاس درس؛ کتاب راهنما برای معلمان انجام داده است و دست‌کم معلمان و آموزش‌گرانی که با کودکان سر و کار دارند، با مطالعه آن می‌توانند مسیری را در پیش بگیرند که ضمن فاصله گرفتن از جنسیت‌زدگی موجود در محتوای آموزشی نظام آموزشی جمهوری اسلامی، دانش‌آموزان را در مسیر درستی قرار دهند. 

گام بعدی، چه‌گونه با کتاب‌های درسی تبعیض‌‌آمیز مواجه شویم؟

پژوهش‌های پروژه ضمیمه نشان داده‌اند کتاب‌های درسی در تلاشند تا تقسیم کار نابرابر جنسیتی در داخل و یا بیرون از خانه را عادی جلوه دهند و توجیه کنند. این کتاب‌ها مثال‌های روشنی از خشونت‌های نمادین هستند.

بر همین اساس، می‌توان گفت نظام آموزشی به گونه‌ای آمرانه و از بالا گفتمان تبعیض‌آمیز و جنسیت‌زده برنامه درسی و کلیشه‌های جنسیتی را در بسته‌بندی بی‌طرفانه، منطقی و دینی در کتاب‌های درسی به نسل جوان تحمیل می کند.

پیوندی در توصیف این که چه‌گونه نظام حاکم بر ایران جنسیت‌زدگی را از طریق کتاب‌های درسی به نسل‌های بعد تزریق می‌کند، به «ایران‌وایر» می‌گوید: «مردسالاری بخش مهمی از ایدئولوژی حکومت ایران و نظام جمهوری اسلامی را تشکیل می‌دهد و بازتاب این گرایش را می‌توانیم در همه سطوح جامعه و نهادهای رسمی، از جمله در تقسیم قدرت به‌روشنی مشاهده کنیم. نظام آموزشی، برنامه و کتاب‌های درسی هم به‌شدت از این ایدئولوژی مردسالارانه که به نام دین و سنت، سلطه مردانه و فرودستی زنانه را توجیه می‌کنند، تاثیر پذیرفته‌اند. البته موضوع جنسیت‌زدگی مختص نظام آموزشی در ایران نیست. در پاسخ به مطالبات مربوط به کاهش نابرابری‌های جنسیتی در گفتمان و فعالیت‌های نظام آموزشی، از سال‌های ۱۹۶۰ به این سو شاهد اقدامات مهم چندگانه‌ای در کشورهای پیشرو هستیم و نتیجه آن در اصلاح کتاب‌های درسی و همین‌طور نظام‌های آموزشی بوده است.» 

با این وصف باید توجه داشت که موضوع فقط به کتاب‌های درسی محدود نمی‌شود بلکه اسناد رسمی نظام آموزشی همواره به طور مستقیم و یا غیر مستقیم از ضرورت آموزش سازگار با جنسیت افراد سخن می‌گویند و تلاش می‌کنند نه تنها تقسیم اجتماعی کار نابرابر را منطقی و مشروع جلوه دهند که پای دین و باورهای مذهبی را هم در بازتولید کلیشه‌های جنسیتی به میان کشند.

در صفحه ۵۳ آموزش برابری جنسیتی در کلاس درس؛ کتاب راهنما برای معلمان، در وصف وضعیت پیش روی آموزش در ایران آمده است: «در مقایسه با دیگر کشورهای جهان، تفکیک جنسیتی یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های کتاب‌های درسی ایران را تشکیل می‌دهد. جدایی جنسیتی در تصاویر و متون درسی به عنوان یکی از ویژگی‌های اصلی کتاب‌های درسی در ایران، بیشتر بازتاب سیاست رسمی حکومتی است. با آن که در کتاب‌های دینی تلاش می‌شود این جدایی با آموزه‌ها و اصول دینی توجیه شوند اما معنای این تفکیک جنسیتی هم‌زمان سیاسی و هم‌ساز با سیاست‌های رسمی حکومتی است. بازخوانی تحلیلی کتاب‌های درسی ایران در دوره ابتدایی و یا متوسطه نشان می‌دهد که اصل جدایی و بخش تفکیک جنسیتی در همه محتواهای مطالب آموزشی (تصاویر، متون، پیام‌های مستقیم و یا نمادین) به گونه‌ای روشمند رعایت شده است. تفکیک جنسیتی به این معنا است که مردان و پسران از یک سو و دختران و زنان از سوی دیگر در فضاهای خاص نشان داده می‌شوند و مواردی که دو جنس مخالف در کنار یک‌دیگر قرار دارند، به نوع رابطه از نظر دینی توجه شده است.»

در ادامه آمده است: «[در چنین شرایطی]، وظیفه کتاب‌های درسی فقط انتقال ساده مجموعه‌ای از دانش، دانستنی‌های علمی و فرهنگی، میراث ادبی، هنجارها و ارزش‌ها به شاگردان نیست. مطالب درسی باید هم‌زمان، اندیشیدن، پرسش‌گری، تفکر سنجش‌گرانه و استقلال فکری را به دختران و پسران یاد دهند. تواناسازی شهروندان زن و مرد قرن بیست و یکم با یادگیری با کیفیت، توانایی و مهارت‌های عملی، فکری و روش شناسانه برای زندگی و کار در دنیای پیچیده کنونی پیوند خورده است.»

بر همین مبنا، دکتر پیوندی مجموعه‌ای از تجارب موجود در زمینه آموزش صحیح را در کنار پژوهش‌هایی که خود انجام داده و با استفاده از سایر داده‌های برخاسته از پژوهش‌های دیگر، دوره‌های آموزشی‌ را برای معلمان تدارک دیده است. 

این کتاب راهنما در هفت فصل و ۱۲۳ صفحه تدوین شده‌ است که می‌تواند در شرایطی که هیچ نشانه‌ای از اصلاح و تغییر نیست، آغازگر اصلاح نظام آموزشی جنسیت زده باشد. 

کتاب راهنمای معلمان با سه هدف «مشارکت فعال در بحث نابرابری‌ها و تبعیض‌ها و شناخت بهتر سویه‌های آن»، «استفاده از امکانات و منابع آموزشی و تربیتی آگاهی جنسیتی نسل جوان» و «کمک به گسترش تلاش‌های مدنی مربوط به برابری جنسیتی در نظام آموزشی» تالیف و تدوین شده‌ است. 

هم‌چنین این کتاب به ۵۴ شاخص مهم اجتماعی و اقتصادی مورد نظر سازمان ملل متحد در دست‌یابی به هدف برابری جنسیتی در سند سال ۲۰۱۸ و سند ۲۰۳۰ توجه دارد. 

پس از مطالعه کتاب راهنما چه باید کرد؟

براساس آن‌چه کتاب راهنما برای معلمان توصیه می‌کند، آموزش در خدمت برابری جنسیتی، با فعالیت‌های روزانه درون هر کلاس درس پیوند خورده است و معلمان نقش اصلی را در سازمان دادن و پیش بردن این آموزش ایفا می‌کنند. بر همین مبنا، معلمان می‌توانند با مطالعه و بررسی متون و تصاویر، مواردی را نشانه‌گذاری کنند که نمونه و مصداق کلیشه‌ها و تبعیض‌های جنسیتی به شمار می‌روند.

توصیه سعید پیوندی در این کتاب راهنما برای معلمان، این است که پس از تحلیل سنجش‌گرانه، باید به این موضوع فکر کرد که با کدام شیوه، ابزار و محتوای آموزشی می‌توان این بررسی را با دانش‌آموزان به اشتراک گذاشت و از آن‌ها دعوت کرد خودشان نیز به بررسی کتاب‌های درسی و سنجش‌گری بپردازند؟ 

او گفته است با توجه به این موارد، معلمان باید در گام بعدی بتوانند جایگزین‌هایی برای آموزش برابری جنسیتی در کلاس‌های درس بیابند و آن‌ها را در قالب مثال‌ها و برهان‌هایی به دانش‌آموزان در جای خود ارایه کنند. 

به نظر پیوندی، یکی از موارد که می‌توانند به خوبی به آن اشاره کنند، اشاره به میزان افزایش تحصیلات زنان و ورود آن‌ها به عرصه اجتماعی و تلاش برای تصاحب کرسی‌های مختلف، از جمله در عرصه سیاسی است؛ چیزی که کتاب‌های درسی در مورد فعالیت سیاسی زنان نسبت به آن سکوت کرده یا آن‌ها را صرفا در حد یک پرچم‌گردان در راهپیمایی‌ها و یا حضور به عنوان رای‌دهنده و نه رای‌گیرنده و منتخب ملت نمایش داده‌اند. 

«ایران‌وایر» پیش‌تر در گزارشی به نقد چگونگی نشان دادن فعالیت سیاسی جنسیت‌زده در کتاب‌های درسی پرداخته بود. براساس توصیه کتاب راهنما، برای معلمان بحث‌های سنجش‌گرایانه و آگاهی‌بخش در فضاهای آموزشی، نقش مهمی در شکل‌دهی هوشیاری جدید در جامعه و در میان نسل جوان ایفا می‌کنند. 

به سخن دیگر، در آموزش برابری جنسیتی نباید به گونه‌ای سنتی و یک سویه، آموزش غیرمشارکتی با روش انتقال یک طرفه دانش از سوی معلم به دانش‌آموز، منفعل و یا شعاری به طرح موضوع و نقد نمونه‌های موجود در جامعه و کتاب‌های درسی پرداخت.

«ایران‌وایر» هم‌چنین در راستای نقد نظام آموزشی جنسیت‌زده در کتاب‌های درسی و همراه با دوره‌های آموزشی ضمیمه، در مجموعه مطالبی به معرفی چه‌گونه آموزش دادن به دانش‌آموزان از طریق آموزش به معلمان می‌پردازد.